NALANCZ - Ex Polonica gente ducens genus, quod et ipsum nomen Nalancz, in Polonico arcum signans, demonstrat, insigne enim id ad instar arcus videtur formatum.

NAŁĘCZ - Ród wywodzący się z plemienia polskiego, o czym świadczy też sama nazwa Nałęcz, oznaczająca po polsku zawój, znamię owo bowiem - wydaje się - utworzone zostało na wzór zawoju.

Jan Długosz - Insignia seu clenodia ...

W dawnych wiekach herby, zwane "klejnotami szlacheckimi", były dowodem przynależności do stanu rycerskiego i dziedziczono je po przodkach. Początkowo będąc znakami własnościowymi, herby stały się z czasem wizualnym wyróżnikiem rodzin i całych rodów.
Z upływem czasu straciły swe pierwotne znaczenie, pozostając jednak cząstką naszej narodowej tożsamości i symbolem ciągłości dziejowej, stały się przedmiotem badań historycznych, a niekiedy także ...snobizmu.
Już w XVI wieku Stanisław Orzechowski przestrzegał szlachtę: "Herby wasze są znaki szlachectwa, a nie szlachectwo". Nobilitacją w dzisiejszym rozumieniu są przymioty ducha i umysłu, nie zaś szlacheckie pochodzenie.

Jeden z najstarszych polskich herbów, znak rodu wywodzącego się z Wielkopolski.

Przedstawia na tarczy w polu czerwonym chustę srebrną w krąg związaną u dołu, nad hełmem w koronie panna w sukni czerwonej z zawiązką na głowie, oburącz trzymająca się rogów jelenich.
Wedle legendy herbowej zawój otrzymał od Mieszka I Gniewomir, książę na Człopie, po przyjęciu chrztu świętego. W rzeczywistości genezą herbu jest słomiana wić, powrósło.
Burzliwe są dzieje rodu Nałęczów. W 1296r. razem z innym rodem - Zarembami, współdziałali ponoć z Marchią Brandenburską w zamordowaniu w Rogoźnie Przemysława II. Co do tego historycy nie są jednak zgodni. W bitwie pod Płowcami Wincenty z Szamotuł, wojewoda poznański, wraz ze swymi współklejnotnikami walnie przyczynił się do zwycięstwa Łokietka nad Krzyżakami. W latach 1382-83 Wielkopolska stała się areną wojny domowej Nałęczów, popierających kandydaturę Ziemowita IV na tron polski, z Grzymalitami, stronnikami Andegawenów.
W następnym wieku, w bitwie grunwaldzkiej, Nałęczowie wystawili dwie chorągwie pod wodzą Sędziwoja z Ostroroga i Dobrogosta z Szamotuł. W znanym opisie bitwy (podanym za Długoszem) Henryk Sienkiewicz przedstawia scenę, w której sławny rycerz Mikołaj Kiełbasa herbu Nałęcz na żądanie pomocy dla króla, zamierzywszy się mieczem na królewskiego posłańca powiada: "Szalony! Nie widzisz, że na nas idzie ta chmura, ruszaj precz, bo cię mieczem przebodę" i pierwszy uderzył ze swymi rycerzami na chorągiew Wielkiego Mistrza.
Nie brakowało Nałęczów w decydujących chwilach naszych dziejów. Marszałkiem Sejmu Wielkiego zakończonego uchwaleniem 3 maja 1791 r. Konstytucji był Stanisław Nałęcz-Małachowski. Piastowali Nałęcze godności wojewodów, biskupów i hetmanów. Tu ciekawostka: Józef Sosnowski herbu Nałęcz, hetman polny litewski, odmówił ręki swojej córki Ludwiki nieznanemu oficerowi Kościuszce.
Wielkopolanin Edward Nałęcz-Raczyński (1786-1845) wsławił się założeniem słynnej biblioteki w Poznaniu oraz fundacją Złotej Kaplicy w katedrze poznańskiej - grobowca pierwszych Piastów, a inny członek tego rodu, także Edward, dyplomata i polityk, w latach 1979-86 prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, zmarły w 1993 roku i pochowany w Rogalinie, cały swój majątek zapisał narodowi.
Herbem Nałęcz pieczętowało się blisko 300 rodzin: Andrzejowski, Bączkowski, Bęklewski, Beklewski, Bethune, Bielakowski, Błędowski, Błoniewski, Błoński, Bobolewski, Bobolicki, Bobrowski, Bolochowiec, Bołkoński, Boniuszko, Borsa, Brodzki, Brudzewski, Bukojemski, Buza, Bużański, Charbicki, Chełmicki, Chinowski, Chmiel, Chodakowski, Chwalibogowski, Cichocki, Ciechanowicz, Ćwikliński, Czarnkowski, Dąbrowski, Darowski, Dłuski, Dobrosławski, Dobrowolski, Domasławski, Drohiciński, Drohociński, Drohiński, Drużbicki, Drzewiecki, Drzewicki, Dworczyński, Dwornicki, Dybowski, Dylągowski, Dzbański, Dziewierzewski, Filicki, Filipecki, Gawarecki, Gembicki, Gigański, Gilbaszewski, Giżycki, Gliszczyński, Głowacz, Golian, Gołyszewski, Górski, Gorzeński, Gosławski, Gostomski, Grąbczewski, Grochowalski, Grodziecki, Grodzicki, Grzejewski, Grzymisławski, Herstopski, Horyszewski, Horyszowski, Idzikowski, Ilikowski, Iłowicki, Iłowiecki, Imbram, Jabłonowski, Jakusz, Jałowicki, Janczewski, Janowski, Jarczewski, Jargoski, Jargocki, Jarzymski, Jasieński, Jawecki, Jędrzejowski, Jędrzejewski, Jeleński, Jeliński, Jełowicz, Jeżowski, Jedkowski, Kaczkowski, Kaliński, Kaliszkowski, Kalitowski, Kamieński, Kaniewski, Kąsinowski, Kazański, Kędzierski, Kęszycki, Kiełbasa, Kłonowski, Kłopocki, Kobierzycki, Koczan, Koczanowski, Komornicki, Komorowski, Kożanowicz, Korzeniowski, Kostecki, Koźmian, Kraszkowski, Kruchowski, Kulipowski, Kurowski, Kwaśniewski, Lachowski, Lazański, Lekczyński, Lesiecki, Lezeński, Leźnicki, Lipka, Lippi, Lubodziejski, Lwowski, Łączkowski, Łączyński, Łaszowski, Łążyński, Łęcki, Łękiński, Łoniecki, Łoniewski, Łowecki, Łubkowski, Łuszczewski, Majewski, Malski, Małachowski, Małyski, Marcinkowski, Michalicki, Mickiewicz, Mitraszewski, Molski, Moszczeński, Moszczyński, Moszyński, Mrocki, Mroczkowski, Mrozowski, Mysłowski, Nałęcz, Niemierza, Nienułtowski, Niepokojczycki, Niesiołowski, Niesłuchowski, Ninieński, Niniewski, Nojewski, Nowodworski, Nowosielecki, Obiezierski, Oborski, Odachowski, Odrzywolski, Orchowski, Osiński, Ostropolski, Ostrorog, Ostrowski, Parczewski, Piegłowski, Piotrowin, Pirawski, Pniewski, Podkocki, Podlecki, Podolski, Poklękowski, Popiel, Popielski, Popowski, Poradziński, Prusimski, Pruszyński, Przebora, Przetocki, Przybysławski, Raczyński, Radzicki, Regacki, Rogaski, Rokitnicki, Rokszycki, Rostworowski, Rudnicki, Runowski, Russyan, Rychłowski, Sadokierski, Sadowski, Sempelboski, Sernicki, Setnicki, Sieprawski, Sieroszewski, Sierzchowski, Sietnicki, Sitnicki, Skaławski, Skałecki, Skarszewski, Skomorowski, Skubaszewski, Slęski, Sławiński, Sobieszczański, Sobocki, Socha, Sosnowski, Sozański, Stanowski, Starczewski, Starogrodzki, Stawiarski, Strumiło, Suski, Swaryszewski, Swieprawski, Szadokierski, Szamotulski, Szubiński, Szujski, Tański, Tłukomski, Tolibowski, Toplicki, Topolski, Trzyeński, Tupalski, Tuszyński, Tymiński, Tynicki, Tyszyński, Udrycki, Wardęski, Wąsowski, Watkiewicz, Watkowski, Wielądek, Wieniecki, Wierszowski, Wierzbiński, Wierzbowski, Wierzchaczewski, Wilkowski, Wilkrzycki, Wilkszycki, Włyński, Wodecki, Wojciechowski, Wolski, Woynicz, Woyniesławski, Woyno, Woynowski, Woysławski, Wujcikowski, Żabicki, Zagajewski, Zarczyński, Zbański, Zbąski, Złotopolski, Żołędkowski, Zorawski, Żydowski.

• Nałęcze - stirps i jego kontynuatorzy
  
• Nałęcze nowodworscy - próby genealogiczne
  

---

Ród średniowieczny (stirps), to w historii Polski - według profesora Jana Pakulskiego - konkretny i realny podmiot życia politycznego i gospodarczego. Takim właśnie rodem jest clenodium Nalancz czyli Nałęcze. Choć sama nazwa Nałęcz pojawia się w dokumentach dopiero pod koniec XIV wieku (1398), to dzięki obecnemu stanowi średniowiecznych źródeł oraz ich opracowaniom, dzieje rodu można prześledzić począwszy od I połowy XII wieku. Ród Nałęczów w wiekach XIV-XVI dał początek wielu rodzinom szlacheckim, których genealogię można z większą lub mniejszą pewnością wyprowadzić od historycznego protoplasty stirps – Dobrogosta Starego. Niektóre z tych rodzin będą w niniejszej monografii wspomniane, z których wiele w późniejszych stuleciach wyniesionych zostało do godności hrabiowskiej lub baronowskiej, co czyni Nałęczów jednym z najbardziej utytułowanych polskich rodów heraldycznych.

Legendarne początki – mity i fakty

Jak każdy polski ród heraldaczny, każde clenodium - także Nałęcze, mają swoją legendę herbową, a nawet kilka jej wersji. Według jednej z nich, praojcem Nałęczów był książę Gniewomir ¹, władający na Pomorzu, który w roku 966 przyjął chrzest wraz z księciem Mieszkiem i podporządkował się Piastowicowi. Niestety, biorąc za przedmiot badań obecny stan źródeł, na postać taką w autentycznych dokumentach nie natrafimy. Owszem, na kartach kronik pojawia się Gniewomir, książę pomorski, pan Czarnkowa² z tym, że notowany jest nie w X a na początku XII wieku (1107/1108), za panowania Bolesława Krzywoustego. Czy był on progenitorem Nałęczów, trudno powiedzieć, brak na to dowodów. Niektórzy uważają go za protoplastę Strzegomiów-Kościeszów³, a tych ostatnich z kolei, za jednego być może pochodzenia z Nałęczami. Czarnków dowodnie znalazł się we władaniu Nałęczów, ale dopiero w XIII-XIV wieku. Inna sprawa, że imię Gniewomir (Gniewosz) u Nałęczów, poza legendą, nie wystąpiło, a jednocześnie wiadomo ze źródeł, że było to przewodnie imię agnatyczne średniowiecznych Strzegomiów, nazywanych później Kościeszami⁴.
Według innej wersji legendy o książęcej proweniencji rodu, protoplastą Nałęczów miał być Dzierżykraj książę na Człopie w prowincji pomorskiej, panujący tam w X wieku potomek legendarnej dynastii Popielidów. Znane źródła nie wspominają z tamtego okresu księcia pomorskiego o takim imieniu. Legendę tę opublikował po raz pierwszy Bartosz Paprocki⁵, heraldyk i genealog działający w drugiej połowie XVI w. i jak wiadomo korzystający obficie w swych badaniach głównie z archiwów czeskich, morawskich i śląskich. Powtórzył ją bezkrytycznie Niesiecki⁶. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można założyć, że ów Dzierżykraj z Człopy w wersji Paprockiego, to nikt inny jak Dzierżykraj ze Słupa⁷, pisany tak jak i legandarny praojciec rodu - de Slopa (Szłopa) - z tym, że będący możnym śląskim, a nie pomorskim. Paprocki skojarzył, że Człopa/Szłopa należała w Średniowieczu do Nałęczów, ale nie zbadał dostatecznie informacji, że wspomiana w źródle Slopa (Zlup) to nie pomorska Człopa tylko śląski Słup⁸, a Dzierżykraj de Slopa to nie X-wieczny pomorski książę, lecz śląsko-wielkopolski możnowładca Dzierżykraj ze Słupa (koło Jawora), żyjący w połowie XII w i wielokrotnie wymieniany w dokumentach z lat 1145, 1146, 1153, (1177) i 1202. Według wybitnego genealoga, prof. Jana Pakulskiego, był to rzeczywiście Nałęcz⁹. Różnica między oboma Dzierżykrajami de Slopa jest taka, że pomorski należy do legendy, a śląski do historii. Ten drugi żył i działał naprawdę i rzeczywiście był dobrodziejem klasztoru w Trzemesznie¹⁰ z tym, że nie tak jak w legendzie w roku 996, lecz później, w roku 1145 (1146). Jednak i w legendzie Paprockiego jest nuta prawdy, gdyż średniowieczni czarnkowscy Nałęcze byli ściśle związani z pograniczem wielkopolsko-pomorskim, a okolice Człopy stanowiły być może ich prastarą domenę, leżącą przecież w bezpośrednim sąsiedztwie Czarnkowa.
Inną legendą jest opowieść mówiąca o tym, że przodek Nałęczów był rycerzem Bolesława Krzywoustego, który wsławił się w boju, a dla upamiętnienia jego poświęcenia, władca ten nadał mu za herb białą chustę, którą opatrywał rany swym wojownikom¹¹. Pominąwszy fakt, że czasy Bolesława Krzywoustego, to w Polsce okres wciąż jeszcze przedheraldyczny - i w tej legendzie można znaleźć ziarno prawdy. W epoce księcia Bolesława żył autentyczny protoplasta Nałęczów, możny Dobrogost zwany Starym, który w źródłach występuje jako miles czyli rycerz pasowany¹². Był zatem Dobrogost naprawdę rycerzem Bolesława Krzywoustego z tym, że przez monarchę został udostojniony nie tyle nadaniem herbu, co pasem rycerskim. Osobna legenda kultywowana była w rodzinie hrabiów Raczyńskich i mówiła o tym, że przodkiem tej arystokratycznej familii był rycerz żyjący w czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego¹³. Źródło tej legendy jest dość oczywiste. Raczyńscy, pisani wcześniej Małyskimi, pochodzili z gałęzi Nałęczów osiadłej już w Średniowieczu w okolicach Wielunia. Posiadali tam w XIV wieku m. in. Rudę, która była dawniej kasztelanią, a później przeszła we władanie Nałęczów z Małyszyna, wśród których występuje w lini rudzkiej w XIII wieku dwóch Stoigniewów¹⁴, nie licząc protoplasty linii kaliskiej, także Stoigniewa. Przedstawiciele tego znakomitego rodu mieli imię tożsame z imieniem znanego z kroniki Thietmara¹⁵ zaufanego Bolesława Chrobrego. Skojarzenie imion przodków ze Stoigniewem, posłem Chrobrego, doprowadziło zapewne Raczyńskich w ich poszukiwaniach genealogicznych do legendarnego progenitora z czasów pierwszych Piastów. Rzecz jasna biskup Merseburga nie wskazuje na pochodzenie rodowe Stoigniewa, który z ramienia Bolesława Chrobrego był w legacji u cesarza – i tyle tylko dowiemy się o nim z kroniki Thietmara.

Nałęcze historyczni – pierwsi przedstawiciele

Pierwszym historycznym Nałęczem był Dobrogost Stary¹⁶, możny żyjący w czasach Bolesława Krzywoustego, najprawdopodobniej stronnik księcia, który jak można przypuszczać, na ogólnopolskim zjeździe feudałów duchownych i świeckich, zaprzysiągł statut sukcesyjny monarchy. Nie znamy dokładnie dat życia Dobrogosta Starego, ale najprawdopodobniej urodził się w ostatniej ćwierci XI w., a zmarł przed rokiem 1146. Był dobroczyńcą benedyktynów mogileńskich i ufundował dla nich kościół pod wezwaniem św. Klemensa¹⁷. Z tego tytułu wymienia go tzw. falsyfikat mogileński z lat 50-tych XII w. W źródle tym Dobrogost zwany Starym, występuje jako miles, co w tamtych czasach oznaczało rycerza pasowanego. Domyślamy się, że Dobrogost w latach 50-tych XII stulecia nazywany był Starym dlatego, że w tym samym czasie znany był już w rodzie młodszy jego przedstawiciel o tym samym imieniu¹⁸. Był Dobrogost średniowiecznym magnatem, rycerzem pasowanym i zapewne rówieśnikiem oraz stronnikiem księcia Bolesława. Wspierał benedyktynów z Mogilna, dla których przekazał za zgodą swoich bliskich wieś Padniewo z przyległościami. Dobrogost Stary uznawany jest w historiografii za protoplastę rodu Nałęczów. Zgadzając się z prof. Januszem Bieniakiem i innymi wybitnymi mediewistami, należy przyjąć wiek XII za okres, od którego można śledzić w wymiarze genealogicznym, kształtowanie się najstarszych polskich rodów możnowładczych. Z tego też względu dającą się źródłowo zweryfikować genealogię Nałęczów można rozpocząć z perspektywy przełomu XI i XII wieków¹⁹. Świadczy to dowodnie o tym, że Nałęcze obok Starżów-Toporczyków, Awdańców, Powałów-Ogończyków, Strzegomiów-Kościeszów, Łabędziów, Świebodziców-Gryfów, Lisów, Wierzbnów, Pogorzałów-Grzymałów, Janinów, Nagodziców- Jelitczyków, Leszczyców, Odrowążów, Rawiczów oraz kilku innych średniowiecznych arystokratycznych dynastii, należą do najstarszych polskich rodów możnowładczych. Dobrogost Stary miał trzech synów: Dzierżykraja, Dobrogosta i Jana. Dali oni początek trzem głównym liniom Nałęczów²⁰.

Dzierżykrajowice – linia wielkopolsko-śląska

Pewną trudność badawczą sprawia odtworzenie najstarszej linii Nałęczów, idącej od Dzierżykraja, syna Dobrogosta Starego – tzw. Dzierżykrajowiców, a to dlatego, że mianem tym można określić niezależnie od siebie dwie grupy krewniacze, jedną w Wielkopolsce, drugą na Śląsku²¹. Dzięki badaniom prof. J. Pakulskiego²² można w miarę dokładnie odtworzyć linię Dzierżykrajowiców wielkopolskich, idących od najstarszego syna Dobrogosta Starego. Dzierżykraj, bo pod takim imieniem odnotowują go źródła, wymieniany jest jako dobroczyńca klasztoru w Trzemesznie (1145/46) i z tego powodu zapisany jest w dyplomie legata papieskiego Humbalda z 2 marca 1146 r. Jest także możnym odnotowanym w akcie donacji dla cystersów z Łekna w roku 1153. Znamy imię jego wnuka, również Dzierżykraja, wojskiego kaliskiego (1208), sędziego poznańskiego (1232-34) i wojewodę gnieźnieńsko-kaliskiego (1235-1248), jednego z najbardziej zaufanych rycerzy Władysława Odonica. Nieznane jest natomiast imię ojca wojewody. Jego prawdopodobny syn Dzierżykraj, był komesem gnieźnieńskim (1250-52) i palatynem gnieźnieńsko-kaliskim (1253-1258). Palację przejął najpewniej po ojcu. Na nim kończy się gałąź Nałęczów palatynów gnieźnieńsko-kaliskich. Młodszymi wnukami komesa Dzierżykraja (1146) byli Sędziwój z Chomiąży (1246) i Chwał, kasztelan gnieźnieński (1216-1235), z których Sędziwój dał początek linii chomiąskiej Nałęczów. Z linii chomiąskiej, w następnych stuleciach, można wywieść rodziny Dziewierzewskich, Jaktorowskich, Marcinkowskich, Moszczeńskich (Moszczyńskich), Malskich, Chełmickich i zapewne Gosławskich. Familia Moszczeńskich udostojniona została tytułem hrabiowskim w Prusach (1788 i 1803) oraz w Rosji (1856)²³. W linii śląskiej Dzierżykrajowiców, pierwszą udokumentowaną postacią jest Dzierżykraj ze Słupa, możny władający przed 1177 r. rozległym dominium słupskim, położonym na zachód od Jawora. Zdaniem prof. Marka Cetwińskiego, można go identyfikować z Dzierżykrajem z dyplomu legata Humbalda (1146). Jeżeli tak, to zgodnie z wynikami badań genealogicznych J. Pakulskiego, Dzierżykraj ze Słupa jest tożsamy z Dzierżykrajem benefaktorem kanoników regularnych z Trzemeszna. Sprzyja zaakceptowaniu tej tezy okoliczność, że Dzierżykraj ze Słupa był możnym śląsko-wielkopolskim, posiadającym majątki zarówno na Śląsku jak i w prowincji kaliskiej. Jego synowie Konrad i Mojko posiadali na Śląsku m. in. Słup i Dobrogostowo²⁴. Ta druga nazwa mówi sama za siebie i jest zapewne śladem lokacji dokonanej w okolicach Strzelina albo przez Dzierżykraja jako kommemoracja ojca albo najpewniej jeszcze przez samego Dobrogosta Starego. Trzeci z synów Dzierżykraja, Stoigniew dziedziczył w ziemi kaliskiej²⁵. Konrad Dzierżykrajowic dał początek śląskim Nałęczom, którzy w XIII stuleciu zrobili błyskotliwą karierę w księstwie opolskim, a ich najsłynniejszym przedstawicielem był Sieciech Konradowic²⁶, rycerz znany z krucjaty do Ziemi Świętej (1217/1224), z której nie wrócił. Linia śląska najprawdopodobniej wygasła na przełomie XIII i XIV w. Stoigniew natomiast dał początek gałęzi kaliskiej Dzierżykrajowiców, których dobra koncentrowały się wokół Wielunia. Były to między innymi Ruda, Kraszkowice i Małyszyn. Kontynuatorami tej linii byli Nałęcze Kraszkowscy oraz Małyscy, późniejsi Raczyńscy²⁷. Z rodzin tych, Raczyńscy otrzymali w 1798 i 1824 roku tytuł hrabiowski w Prusach. Jeżeli wyniki badań obydwu wybitnych genealogów-mediewistów, prof. Jana Pakulskiego i prof. Marka Cetwińskiego, można ze sobą pogodzić, wynikałoby z nich, że komes Dzierżykraj, który przekazał kanonikom regularnym z Trzemeszna Gąsawę i Konratowo (Komratowo) - miał dwie żony²⁸. Z pierwszej, w prowincji gnieźnieńskiej, posiadał nieznanego z imienia syna, będącego ojcem wojskiego kaliskiego Dzierżykraja, Sędziwoja z Chomiąży oraz Chwała komesa gnieźnieńskiego. Dominia tej gałęzi Dzierżykrajowiców koncentrowały się na południe od Żnina w Wielkopolsce - z centrum w Chomiąży²⁹. Z drugą żoną – być może pochodzącą z prowincji śląskiej, którą poślubił najpewniej po śmierci pierwszej małżonki - miał z kolei trzech synów, z których Konrad zapoczątkował gałąź śląską Dzierżykrajowiców, która odegrała znaczącą rolę w księstwie opolskim i raciborskim, Stoigniew był natomiast protoplastą gałęzi kaliskiej Nałęczów³⁰.

Dobrogostowice starsi - linia wielkopolska

Dobrogostowice starsi wywodzą się od drugiego syna Dobrogosta Starego, także o imieniu Dobrogost³¹, stąd też taka właśnie umowna nazwa tej młodszej linii Nałęczów. Dobrogost Dobrogostowic znany jest z dokumentu potwierdzajacego fundację cystersów w Łeknie komesa Zbyluta Pałuki z Panigrodza z roku 1153.³² Dobrogost junior zapisany jest także razem z młodszym bratem Janem w Księdze brackiej lubińskiej.³³ Dobrogost miał syna Dobrogosta, a ten z kolei trzech synów: Mikołaja, Wincentego i Tomisława, występujących wraz ze stryjecznym bratem Dobrogostem w dokumencie z dnia 11 listopada 1198 r. wystawionym w Świeciu przez pomorskiego księcia Grzymisława dla joannitów.³⁴ Synem Tomisława był Wincenty z Szamotuł, który pozostawił z kolei trzech synów, Dzierżykraja, komesa santockiego (1286-91), Dobrogosta oraz Tomisława z Szamotuł, kasztelana i wojewodę poznańskiego (1279-1293). Linia Dobrogostowiców starszych jest najbardziej rozgałezioną i najlepiej zbadaną linią średniowiecznych Nałęczów. Jest to linia wielkopolska rodu, której genealogią zajmował się bardzo wnikliwie prof. J. Pakulski. Według ustaleń J. Pakulskiego, ta linia Nałęczów, na przestrzeni XII-XIV wieków posiadała co najmniej 153 miejscowości, władając rozległymi obszarami na terenie Wielkopolski, wydała 6 wojewodów i 7 komesów, skupiając w swoim ręku najważniejsze urzędy w prowincji (17), w tym palację oraz kasztelanię poznańską i gnieźnieńską. Linia ta do początku XIII wieku, stanowiła w zasadzie jedną linię z czarnkowską gałęzią Nałęczów. Z tej linii wywodzą się tak znane rodziny jak Szamotulscy, Ostrorogowie, Rostworowscy, Kęszyccy, Gorzeńscy (Gorzyńscy, Górzyńscy) czy Kąsinowscy. Niemal wszystkie z tych rodzin były rodzinami utytułowanymi. Inne rodziny należące do tej linii to Raczkowscy, Pierscy (Pirscy), Otuscy, Brudzewscy, Otorowscy i Koleńscy.

Dobrogostowice młodsi – linia wielkopolsko-mazowiecka

Dobrogostowice młodsi, nazwani tak umownie od imienia wojewody gnieźnieńskiego i poznańskiego Dobrogosta,³⁵ najbardziej znanego przedstawiciela tej linii, który poległ za sprawę Władysława Laskonogiego w bitwie pod Ujściem 15 lipca 1227 r., pochodzą od najmłodszego syna Dobrogosta Starego - Jana. Jan Dobrogostwowic zanotowany został w dokumencie donacyjnym dla Łekna z roku 1153 oraz wraz ze starszym bratem Dobrogostem w Księdze brackiej lubińskiej. Nie znamy z bezpośrednich źródeł przekazów o urzędach, które pełnił, ani imienia jego potomstwa. Wszakże Abraham, możny znany ze zjazdu w Gnieźnie w roku 1177 i wskazany przez J. Bieniaka³⁶ jako prawdopodobny kasztelan gnieźnieński, był najpewniej synem Jana. Komes Abraham miał trzech synów, wspomnianego wojewodę Dobrogosta, Niemierzę oraz Jana. Niemierza dał początek mazowieckiej linii Nałęczów, znanej od XIII wieku, której znakomitym przedstawicielem był jeden z baronów Konrada I Mazowieckiego, Abraham Niemierzyc, podczaszy (1220-1221), cześnik (1228-39), wojewoda mazowiecki (1246-1248) i komes płocki (1250-1254) oraz już przy Siemowicie I ponownie wojewoda mazowiecki (1256-1257).³⁷ Abraham Niemierzyc, który otrzymał imię najpewniej po swoim dziadku, był twórcą potęgi mazowieckiej, później nowodworskiej linii Nałęczów. Drugiego progenitora nowodworska linia Nałęczów miała w Janie Abrahamowicu, występującym w prowincji sandomierskiej w latach 1229-1231.³⁸ Jego zstepnymi byli kolejno Dobrogost, łowczy (1239-46) przy księciu Bolesławie Konradowicu, Jan z Nowego Dworu, wojewoda mazowiecki (1292-94), Dobrogost komes warszawski (1338), komes Tomisław (1374) oraz arcybiskup gnieźnieński Dobrogost (1394-1402). Wojewoda Władysława Laskonogiego Dobrogost był protoplastą Czarnkowskich, Kamieńskich, Objezierskich i najprawdopodobniej Gembickich (Gębickich), rodzin których dominia koncentrowały się na pograniczu wielkopolsko-pomorskim z centrum w Czarnkowie.³⁹ Jan Abrahamowic i Abraham Niemierzyc dali początek bardzo już rozgałęzionej w wiekach XIV i XV grupie krewniaczej, do której można zaliczyć rodziny idące od Abrahama Niemierzyca – są to Grąbczewscy oraz od Jana Abrahamowica: Nowodworscy, Leżeńscy (Leżyńscy, Leżańscy), Gostomscy, Zbąscy, Gorscy (Górscy), Małachowscy, Odrzywolscy, Sitniccy (Sietniccy, Setniccy), Lesieccy, Udryccy (Udrzyccy) i Horyszowscy (Horyszewscy, Oryszowscy).⁴⁰ Z rodzin tych, przedstawiciele Małachowskich kilkakrotnie wynoszeni byli do godności hrabiów w latach 1800 i 1804 (Galicja), 1824 (Królestwo Polskie) oraz 1844 i 1852 (Rosja).

Ignacy Sitnicki

Tablice genealogiczne:

I. Nałęcze wielkopolscy

II. Dzierżykrajowice

III. Nałęcze nowodworscy

Początek

                        „Od Rodu Nałęczów polskim mediewistom w uznaniu ich naukowch dokonań”


Nałęcze wielkopolscy i mazowieccy

Pierwotna genealogia Nałęczów¹ jako kolebkę tego rodu ukazuje Wielkopolskę. Tak postulowała dawna polska historiografia – nie mają też co do tego wątpliwości wybitni znawcy polskich średniowiecznych genealogii, m. in. prof. Jan Pakulski² oraz prof. Janusz Bieniak³. Najstarsze znane źródłowo siedziby rodu można zlokalizować na pólnocny-zachód od Mogilna oraz na południe od Żnina, co ujawnia fakt, że pierwsze rozpoznane historycznie dominium Nałęczów położone było między Mogilnem a Żninem, na pograniczu wielkopolsko-kujawskim, w ówczesnej prowincji gnieźnieńskiej⁴. Wskazują na to pierwsze udokumentowane donacje rodu dla benedyktynów z Mogilna (1144/1145)⁵ i kanoników regularnych z Trzemeszna (1153)⁶ . Pierwszym oświetlonym źródłowo, historycznym progenitorem stirps był Dobrogost Stary⁷, możny żyjący w czasach Bolesława Krzywoustego, benefaktor benedyktynów mogileńskich, dla których ufundował kościół pod wezwaniem św. Klemensa w Mogilnie, przekazując zakonowi, za zgodą najbliższych, wieś Padniewo z przyległościami. Jego syn, komes Dzierżykraj⁸, był dobroczyńcą kanoników regularnych z Trzemeszna, którym podarował Gąsawę i Konratowo⁹(1145)¹⁰ wraz z jeziorem¹¹, oraz cystersów z Łekna (1153), a także najpewniej poczynił donacje dla benedyktynów z Lubiąża (przed 1163)¹². W każdym razie w wieku XII byli Nałęcze w Wielkopolsce rodem o ugruntowanym już statusie możnowładczym¹³. Czy zawdzięczali taką pozycję starej alodialnej domenie i związanej z tym władzy dominialnej, czy nadaniom i łasce księcia Bolesława, trudno dzisiaj rozstrzygnąć. Być może, a najpewniej, jednemu i drugiemu.

Nie wiadomo kiedy dokładnie część Nałęczów z Wielkopolski przeniosła się na Mazowsze. Należy przyjąć za Januszem Bieniakiem i Anną Supruniuk, że dosyć wcześnie, już na przełomie XII i XIII w¹⁴. W każdym razie, w XIII wieku Nałęcze należeli już do elity możnowładczej tej dzielnicy i zapisywanymi byli w dokumentach jako magnifici lub barones¹⁵. Pierwszym dowodnie mazowieckim Nałęczem był występujący w źródłach w latach 1218-1257 Abraham Niemierzyc¹⁶, który doszedł do najwyższych godności w dzielnicy, osiągając palację mazowiecką oraz kasztelanię płocką. Prawdopodobnie był on wnukiem Abrahama¹⁷ możliwe, że kasztelana gnieźnieńskiego¹⁸, znanego ze zjazdu Mieszka Starego w roku 1177¹⁹, który z kolei mógł być synem komesa Jana (1153)²⁰, a wnukiem Dobrogosta Starego²¹. Wydaje się, że już komes gnieźnieński Abraham miał dobra na Mazowszu²², co jest domysłem usprawiedliwionym z uwagi na fakt, iż zarówno średniowieczny Płock jak i Zakroczym łączyły ścisłe więzy z benedyktynami z Mogilna, a opiekunami i benefaktorami tych ostatnich, jak wiemy, byli dowodnie Nałęcze. Dlatego też pierwotnych siedzib Nałęczów na Mazowszu należałoby szukać w rejonie Płocka i Zakroczymia. Także w późniejszych stuleciach, w wiekach XIV i XV, odnajdujemy siedziby rodu właśnie w ziemi płockiej i zakroczymskiej²³. Prof. Janusz Bieniak wyodrębnia dwie osobne linie Nałęczów na Mazowszu, linię Niemierzyców nowodworskich²⁴, nazwanych tak umownie od imienia ojca najwybitniejszego jej przedstawiciela, wojewody Abrahama, twórcy potęgi tej linii, oraz linię Dobrogościców²⁵, odgałęzienia Nałęczów wielkopolskich z późniejszej linii szamotulskiej, której przedstawicieli badacz ten upatruje w czynnych politycznie na Mazowszu cześniku Krzywosądzie i jego bracie Grzymisławie, synach Mikołaja Dobrogostowica, świadka z dyplomu księcia świeckiego Grzymisława (1189) i męża Przybysławy, wdowy po wojewodzie mazowieckim Krystynie Pomnianowicu²⁶, straconym z rozkazu Konrada Mazowieckiego w roku 1217. Tematem niniejszego studium, poświęconego mazowieckim Nałęczom, jest genealogia linii nazywanej umownie Niemierzycami nowodworskimi lub ogólniej Nałęczami nowodworskimi.

Nowy Dwór Mazowiecki i wojewoda czerski Jan z Nowego Dworu (1292-1294)

Nowy Dwór Mazowiecki (Nova Curia, Nova Aula) chociaż jest najpewniej lokacją książęcą - najczęściej łączony jest z rodziną Nałęczów z Nowego Dworu, dla których książę Siemowit III Mazowiecki potwierdził nadanie tego grodu przywilejem z 29 VI 1374 roku²⁷. Pierwszym Nałęczem piszącym się z Nowego Dworu był wojewoda mazowiecki (czerski) Jan, występujący w źródłach z lat 1292-1294²⁸. Ponieważ Nowy Dwór był grodem założonym przez książat mazowieckich, najpewniej przez Konrada I, należy przyjąć, że dobra nowodworskie zostały nadane Janowi w związku z powołaniem go na palację czerską i stanowiły jego wysługę. Trudno jest zidentyfikować ascendentów palatyna, ponieważ w źródłach pojawia się kilku kandydatów. Mogł wywodzić się z linii wojewody mazowieckiego Abrahama, mógł też być zstępnym jego stryja, Jana Abrahamowica, dziedziczącego po ojcu, komesie gnieźnieńskim, na pograniczu mazowiecko-sandomierskim i będącym aktywnym politycznie w otoczeniu księcia Bolesława Konradowica na tym właśnie terytorium czyli w ziemi czerskiej i na tzw. Zapilczu. Wiadomo, że Abraham Niemierzyc miał syna Jana, biskupa płockiego (1310-15)²⁹. Przeznaczenie Jana do stanu duchownego, sugeruje przypuszczenie graniczące z pewnością, iż palatyn miał przynajmniej jeszcze jednego, zapewne starszego syna. W grę może wchodzić albo występujący w żródłach wojewoda mazowiecki (płocki) Niemierza (1260-1271)³⁰ albo łowczy mazowiecki i czerski Abraham (1288)³¹, albo obaj, choć tego ostatniego można byłoby wiązać hipotetycznie poprzez urząd bardziej z Dobrogostem³² łowczym mazowieckim z lat 1239-46, chyba, że łowczy Dobrogost pochodził z linii Dobrogościców mazowieckich, co automatycznie wyłączałoby go z genealogii Niemierzyców nowodworskich, z uwagi na odmienne nomenklatury obu linii mazowieckich Nałęczów³³. Niestety, obracamy się tutaj w kręgu hipotez, z uwagi na wątłe światło jakie rzucają skąpe przekazy źródłowe na genealogię pierwszych Nałęczów z Nowego Dworu - za kryterium mając jedynie nomenklaturę rodową, chronologię dyplomatyczną, lokalizację dóbr, a także prawdopodobną jeszcze w XIII wieku sukcesję urzędów. W każdym razie linia ta, poza kluczem nowodworskim w ziemi warszawskiej, była dowodnie związana także z dominium czersko-sandomierskim rodu (w XIV-XV w. były to m. in., Bartodzieje, Goryń, Wola Goryńska i Gostomia oraz Leżenice wraz z kluczem wsi na Zapilczu)³⁴, co wskazywałoby bardziej na Jana Abrahamowica, notowanego w tej właśnie prowincji, jako możliwego progenitora Nałęczów nowodworskich oraz na palatyna Jana z Nowego Dworu jako jego następcy. Potomków Abrahama Niemierzyca należałoby poszukiwać bardziej na Mazowszu płockim³⁵. Wydaje się, że terytorium, na którym wyraźnie już mieszały się obie linie nowodworskie, ta idąca od Abrahama, syna Niemierzy oraz linia Jana Abrahamowica - była w wiekach XIV i XV ziemia zakroczymska, a te właśnie stulecia stanowią cezurę czasową wyodrębniania się z linii potomków Abrahama gnieźnieńskiego (1177) rodzin tworzących na Mazowszu grupę krewniaczą Nałęczów nowodworskich³⁶. Dostępne źródła pozwalają jedynie na udokumentowaną identyfikację dwóch możliwych progenitorów tej genealogii, Abrahama Niemierzyca, wojewody mazowieckiego oraz Jana Abrahamowica, wielmoży związanego z dworem Bolesława Konradowica. Idące od nich możliwe filiacje, mają jednak tylko walor hipotez.
Nie wiemy na pewno, czy XIV-wieczni Nałęcze nowodworscy byli linearnymi descendentami palatyna czerskiego Jana. Chyba jednak nie. Wskazują na to dwie okoliczności. Pierwsza ma charakter poszlakowy i sugeruje, że wojewoda nie miał męskiego dziedzica, o czym świadczyłyby jego liczne fundacje kościelne na Mazowszu (m. in. Okunin i Nowy Dwór), najpewniej o charakterze komemoracyjnym³⁷. Drugi dowód ma już charakter bardziej konkretny, prawny; otóż po śmierci wojewody Jana, Nowy Dwór powrócił do domeny książęcej³⁸. Wnioskować należałoby z tego, że Jan z Nowego Dworu nie pozostawił męskiego następcy, a Nowy Dwór stanowił beneficjum palatyna. Z kolei powrót Nowego Dworu do mazowieckiej domeny Nałęczów, dokonany po roku 1355, wskazuje na fakt, że bliscy krewni wojewody zgłaszali jednak roszczenia do dominium nowodworskiego po swoim współrodowcu. Można założyć, trzymajac się ram chronologicznych, że albo Jan Abrahamowic, albo raczej łowczy mazowiecki Dobrogost, możliwe że syn Jana Abrahamowica, mógł być ojcem palatyna Jana oraz prawdopodobnie Abrahama łowczego mazowieckiego i czerskiego, być może piastującego urząd po ojcu. Wojewoda Jan władał kluczem nowodworskim, Abraham natomiast posiadałby dominium w ziemi czerskiej³⁹, na pograniczu mazowiecko-sandomierskim. Ponieważ wojewoda nie miał dziedzica, Nowy Dwór powrócił do domeny książęcej; wszakże potomkowie Abrahama⁴⁰, na zasadzie bliskiego pokrewieństwa z palatynem, potrafili skutecznie ubiegać się o klucz nowodworski i osiągnęli cel po roku 1355 - z definitywnym zwrotem oraz zatwierdzeniem własności Nowego Dworu na rzecz rodu Nałęczów w roku 1374⁴¹.

Linia nowodworska rodu Nałęczów i jej dwie gałęzie

Po palatynie Janie, występującym w dokumentach z lat 1292-94, następnym piszącym się z Nowego Dworu Nałęczem, był Tomisław, sędzia warszawski (1358)⁴², ojciec arcybiskupa gnieźnieńskiego Dobrogosta⁴³, Abrahama podkomorzego czerskiego (1374)⁴⁴ i Niemierzy podstolego warszawskiego (1374). W pierwszej połowie XIV w. Nowy Dwór należał do domeny książęcej. Powrót klucza nowodworskiego do Nałęczów, świadczy o tym, że ród wywodził pewne prawa do dóbr po wojewodzie czerskim, który zmarł najpewniej bez dziedzica, a po jego śmierci Nowy Dwór wrócił do domeny książąt mazowieckich i był ich własnością jeszcze w roku 1355. Nie znamy imienia ojca Tomisława z Nowego Dworu. Współcześnie występujący w rodzie Jan, wojewoda drohicki (1342)⁴⁵, był synem Dobrogosta⁴⁶, być może kasztelana warszawskiego (1338)⁴⁷. Synem lub bratankiem tego ostatniego był najpewniej także Tomisław z Nowego Dworu. Mogą za tym przemawiać następujące okoliczności. Efemeryczne pojawienie się w źródłach wojewody drohickiego Jana, zaangażowanego w zmagania militarne z Litwinami oraz utrata Drohiczyna, wskazywałyby na śmierć palatyna w tych walkach w okresie 1343-1351, raczej bliżej roku 1343. Nie wiemy czy wojewoda drohicki pozostawił zstępnych. Być może jego synem był Sędziwój⁴⁸, wzmiankowany w źródłach tylko raz w 1398 roku⁴⁹, przedstawiciel rodu związany z dworem Siemowita III. Są to wnioski mocno hipotetyczne, ale przynajmniej tłumaczyłyby one, dlaczego Nowy Dwór wrócił jedynie do ojca sędziego warszawskiego, a już na pewno do samego Tomisława i jego synów⁵⁰. Sędziwój, syn poległego na kresowej placówce wojewody Jana, po śmierci ojca nie miał na tyle silnej pozycji, aby skutecznie upomnieć się o Nowy Dwór. Co najwyżej mógł dziedziczyć po ojcu Okunin w ziemi warszawskiej i Szczytno w ziemi zakroczymskiej. Zastanawia jednak, że jego syn, Dobrogost z Okunina, w końcu wszedł w posiadanie części Nowego Dworu i pisał się z tej miejscowości. Jak to wytłumaczyć? Jedyną hipotezą, która zozwiązuje tę zagadkę jest ta, że ekspektatywę prawa do klucza nowodworskiego miała nie tylko linia Tomisława, sędziego warszawskiego, ale także linia Dobrogosta z Okunina, który synem Tomisława wszak nie był. Okoliczności te każą dostrzec nam w owym Dobrogoście z Okunina, syna Sędziwoja (1398), a tego ostatniego zidentyfikować jako prawdopodobnego syna wojewody drohickiego Jana (1342) i wnuka Dobrogosta (1338).

Gałąź Nałęczów nowodworskich z Nowego Dworu i Parska

Gałąź mazowieckich Nałęczów pisząca się z Nowego Dworu (1358) lub z Nowego Dworu i Parska (1386-1426), otrzymała 12 VIII 1380 roku na zamku w Słowackiej Lupczy (Slovenska L’upča) prawo nieodpowiednie (ius non responsivum) od króla Ludwika Adegaweńskiego, zwanego Węgierskim i na mocy tego szczególnego przywileju, formalnie weszła w poczet arystokracji koronnej⁵¹. Akt poddający członków tej właśnie nowodworskiej gałęzi Nałęczów ekskluzywnej jurysdykcji królewskiej, a wyłączający ich spod sądownictwa wojewodów, kasztelanów i starostów, nadany został wyszczególnionym z imienia przedstawicielom rodu. Przywilejem objęci zostali: Dobrogost z Nowego Dworu, syn Tomisława, późniejszy arcybiskup gnieźnieński oraz jego bratankowie: Niemierza (z Nowego Dworu i Parska), późniejszy kasztelan zakroczymski i warszawski, Jan (z Leżenic), później wojewoda czerski, Abraham (z Kębłowa) i syn tego ostatniego, także o imieniu Abraham. Wszyscy oni zostali określeni jako dziedzice Nowego Dworu. Przywilej był niewątpliwie nagrodą za pieniądze pożyczone królowi, potrzebne wówczas do spłacenia Władysława Białego za księstwo gniewkowskie. W późniejszym okresie linii tej, także za pożyczone znaczne sumy pieniędzy kolejnym monarchom, nadane zostały w Koronie: gród Zbąszyń wraz z kluczem kilkunastu wsi oraz Kębłowo, Parsko i być może Małachowo koło Kościana, a także Białaczów, później zamieniony na Inowłódz. Znamienne, że wśród objętych przywilejem z 1380 roku mazowieckich Nałęczów, nie znaleźli się przedstawiciele innej bliskiej pokrewieństwem mazowieckiej gałęzi współrodowców ze Szczytna i Okunina: ani Abraham Socha, późniejszy wojewoda płocki, ani jego brat Jan Fortuna, poźniej podsędek i prokurator zakroczymski, ani Dobrogost, piszący się z Okunina i Nowego Dworu, kasztelan warszawski z roku 1421/25. Widocznie Dobrogost z Okunina nie był heres de Nova Curia w roku 1380 i nie był zstępnym Tomisława z Nowego Dworu, a część Nowego Dworu być może dzierżył na prawie dożywocia. Dokument wydany w Słowackiej Lupczy zaświadcza też pośrednio, że dwaj inni synowie Tomisława z Nowego Dworu, sędziego warszawskiego, Niemierza z Nowego Dworu, podstoli warszawski, jak i Abraham z Nowego Dworu, podkomorzy czerski, zmarli przed 12 VIII 1380 roku. Jak wiadomo, najmłodszy z braci, arcybiskup Dobrogost zmarł w roku 1402. Podkomorzy Abraham pozostawił synów: Niemierzę, Jana i Abrahama. Brak jest przekazów o potomstwie podstolego Niemierzy z Nowego Dworu. Objęcie części Nowego Dworu po roku 1380 przez Dobrogosta z Okunina, a nieobjęcie go immunitetem z 12 VIII 1380 r., wskazuje, że synem podstolego Niemierzy nie był. Był jednak na tyle bliskim krewnym, że prawdopodobnie objął po nim część Nowego Dworu na mocy jakiegoś szczególnego zapisu. Widocznie Niemierza z Nowego Dworu i Dobrogost z Okunina, mieli nieodległego wspólnego przodka i pochodzili z tej samej linii Nałęczów nowodworskich, a sam Niemierza uznał, że prawa do części Nowego Dworu przysługują także innej uprawnionej gałęzi Nałęczów – stąd możliwy zapis, ze strony bezdzietnego podstolego warszawskiego, działu w Nowym Dworze na rzecz bliskiego współrodowca. Z gałęzi Nałęczów z Nowego Dworu i Parska można wywieść samych Nowodworskich oraz inne rodziny.

Nowodworscy i inne rodziny

Z przedstawicieli Nałęczów z Nowego Dworu, którzy otrzymali 12 VIII 1380 r. immunitet prawa nieodpowiedniego od króla Ludwika Węgierskiego, reprezentujących naówczas wspólną jeszcze genealogię Nałęczów nowodworskich, można wyprowadzić rodziny Nowodworskich, Górskich (Gorskich), Kębłowskich, Leżeńskich (Leżyńskich, Leżańskich), Zbąskich, Gostomskich i być może Małachowskich. Wszystkie te rodziny miały wspólnego przodka w osobie Tomisława z Nowego Dworu, sędziego warszawskiego (1358). Rodziny te odgrywały znaczącą rolę w Księstwie Mazowieckim, Królestwie Polskim, poźniej w Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej tzw. Obojga Narodów - aż do roku 1795, potem także w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym.

Nowodworscy

Pierwszymi przedstawicielami rodziny⁵² Nowodworskich herbu Nałęcz byli Niemierza z Nowego Dworu i Parska⁵³, występujący w latach 1380-1426, którego dobra położone były zarówno na Mazowszu (klucz nowodworski) jak i w Koronie (dobra wielkopolskie na południe od Kościana, m. in. Parsko oraz klucz w okolicy Pyzdr) oraz jego syn Dobrogost⁵⁴. Wydaje się, że działalność polityczna i ekonomiczna Niemierzy podzielona była pomiędzy Mazowsze i prowincję wielkopolską. Był kasztelanem zakroczymskim (1386-1403), warszawskim (1406-1415) i ponownie kasztelanem warszawskim (1426)⁵⁵. Był jak się zdaje nieco młodszy od swego współrodowca i bliskiego kuzyna Dobrogosta z Okunina i Nowego Dworu, także kasztelana warszawskiego (1421/1425). Widać po śmierci Dobrogosta z Okunina, Niemierza powrócił na kasztelanię warszawską. W takim razie należy przyjąć, że jego działalność w latach 1416-1425 koncentrowała się w Wielkopolsce. Ojcem Niemierzy z Nowego Dworu i Parska był Abraham z Nowego Dworu, podkomorzy czerski (1374), a dziadem Tomisław z Nowego Dworu, sędzia warszawski (1358). Wcześniejsi prawdopodobni ascendenci, Dobrogost (1338) i Abraham (1288) osadzeni są już jedynie w ramach genealogii hipotetycznej. Synem Niemierzy z Nowego Dworu i Parska był Dobrogost z Nowego Dworu, kasztelan warszawski (od 1433/36)⁵⁶. Dobrogost Nowodworski (ur. ok. 1400 - zm. ok. 1465), piszący się również od swoich dóbr wielkopolskich z Kębłowa (Kiebłowa) i Jezior, ożeniony był z Anną Noskowską herbu Łada, z którą pozostawił syna Stanisława, kanonika krakowskiego (1460)⁵⁷. Stanisław był chyba jedynym pozostałym przy życiu męskim dziedzicem Dobrogosta Nowodworskiego, bowiem zrezygnował z kariery duchownej, a z żony Katarzyny miał synów Abrahama i Niemierzę (1499). Od nich idą dawni i dzisiejsi Nowodworscy herbu Nałęcz. W roku 1572 ich następca Bartłomiej Nowodworski, z synami Adamem i Stanisławem, fundowali z dóbr rodowych ordynację, która przetrwała 75 lat i w roku 1632 została sprzedana wraz z Nowym Dworem rodzinie Ossolińskich, zamykając symbolicznie ową transakcją nowodworski etap dziejów mazowieckich Nałęczów (1292-1632), obejmujacy okres 340 lat. Oprócz Niemierzy z Nowego Dworu i Parska, kasztelana zakroczymskiego (1386-1403) i warszawskiego (1406-15/1426) oraz Dobrogosta Nowodworskiego, kasztelana warszawskiego (1436-58), Jurgian Nowodworski był podkomorzym nurskim (1595) i kasztelanem liwskim (1600), Jan Nowodworski kasztelanem raciążskim (1630), Grzegorz sędzią ziemskim tucholskim (1600), a Adam Nowodworski kolejno biskupem kamienieckim (1617), przemyskim (1627) i poznańskim (1631). Ponadto, Stanisław Nowodworski był sędzią ziemskim różańskim (1728), a po nim urząd ten pełnił Adam Nowodworski (1746). Nowodworscy są również rodziną zasłużoną dla polskiego szkolnictwa - wszak kawaler maltański Bartłomiej Nowodworski (1552-1625), był benefaktorem i patronem założonego w roku 1586 i działającego po dzień dzisiejszy słynnego krakowskiego liceum imienia Nowodworskiego. W latach 1842-43 Nowodworscy⁵⁸ wylegitymowali ze szlachectwa w guberni podolskiej oraz w guberni wołyńskiej. Nowodworscy herbu Nałęcz dowiedli także szlachectwa przed Heroldią Królestwa Polskiego⁵⁹. Inną zupełnie rodziną byli Nowodworscy herbu Dębno, wywodzący się od Zbigniewa Czajki z Nowego Dworu⁶⁰, członka straży przybocznej króla Władysława w czasie bitwy pod Grunwaldem.

Górscy

Początki Nałęczów Górskich, pisanych także Gorskimi, którzy na kartach historii pojawili się w XV stuleciu, nie są do końca jasne. Na pewno byli Nałęczami, wszak Góra należała do klucza nowodworskiego, będącego w XV wieku we władaniu tego rodu. Uważani są za odgałęzienie Nowodworskich, co może oznaczać nie tyle ich młodszą linię, ile najbliższych bocznych krewnych. Pierwszym, jak się wydaje, pewnym Nałęczem piszącym się z Góry, był Tomasz⁶¹. Ze względów chronologicznych należy założyć, że Tomasz z Góry mogł urodzić się na przełomie XIV/XV wieku, skoro jego synowie Abraham (1462), Dobrogost i Mikołaj (1470) notowani są w II połowie XV stulecia. Nie znamy imienia ojca Tomasza z Góry. Mógł nim być hipotetycznie Niemierza z Nowego Dworu i Parska (1386-1426). Właśnie drugi syn Niemierzy, Tomisław (Tomek) z Kębłowa (1414-1420)⁶², miał synów Abrahama i Dobrogosta, a tych z kolei chronologicznie można doskonale powiązać z synami Tomasza z Góry o tych samych imionach. Występujący współcześnie Tomasz z Góry i Tomek z Kębłowa mieli wszakże trzech synów, z tym że trzeci synowie występują w źródłach pod różnymi imionami. Trzeci syn Tomasza z Góry miał na imię Mikołaj, trzeci syn Tomka z Kębłowa – Niemierza. Jeżeli Tomasz z Góry i Tomek z Kębłowa to jedna i ta sama osoba, to można założyć, że Tomasz-Tomek z Góry i Kębłowa miał nie trzech, a czterech synów: Abrahama, Dobrogosta, Mikołaja i Niemierzę. Trzej pierwsi pisali się z Góry i związali się z dominium mazowieckim rodu, Niemierza, piszący się z Jezior, mógł pozostać w Koronie i być może właśnie wśród osób z jego kręgu należy szukać Nałęczów z Małachowa i Małachowic, poźniejszych Małachowskich. To tłumaczyłoby także fakt, dlaczego Niemierza z Jezior nie znalazł miejsca w poźniejszej genealogi mazowieckich Nałęczów z Góry. W każdym razie Górscy, pisani także Gorskimi, związani byli w Średniowieczu z mazowiecką, nowodworską domeną Nałęczów, a w czasach późniejszych część rodziny przeniosła się na Litwę. Jakub Górski był sędzią ziemskim nurskim (1525)⁶³, Andrzej Górski kolejno kasztelanem halicki, (1615), kamienieckim (1618) i w końcu wojewodą mazowieckim (1624), Zygmunt podstolim zakroczymskim (1670), a Józef skarbnikiem liwskim (1778). Wielu innych Górskich było aktywnych w życiu politycznym I Rzeczypospolitej aż do roku 1795. Górscy herbu Nałęcz wylegitymowali się ze szlachectwa w Galicji (1782), przez Heroldią Królestwa Polskiego⁶⁴ oraz Heroldią Rosyjską (1837-54).

Kębłowscy

Ta linia nowodworskich Nałęczów trwała zaledwie dwa pokolenia. Założył ją Abraham z Kębłowa (1380), syn Abrahama podkomorzego czerskiego (1374). W roku 1380 Abraham orzymał wraz z synem o tym samym imieniu prawo nieodpowiednie od Ludwika Węgierskiego (1380)⁶⁵. Działem rodzinnym objął dobra Kębłowo (Kiebłowo) w Wielkopolsce. Abraham młodszy z Kębłowa wybrał jednak karięrę duchowną i naturalną koleją rzeczy na nim skończyła się linia Nałęczów Kębłowskich, która wygasła już w XV wieku, a więc nie dotrwała trzech pokoleń.

Leżeńscy

Protoplastą Leżeńskich był wojewoda czerski Jan z Leżenic o przydomku Głowacz, wzmiankowany w roku 1392, poległy w bitwie z Tatarami nad Worsklą 12/16 VIII 1399 r. Był on synem podkomorzego czerskiego Abrahama (1374), bratankiem arcybiskupa Dobrogosta, wnukiem Tomisława z Nowego Dworu, sędziego warszawskiego (1358). Jan z Leżenic otrzymał wraz z najbliżymi krewnymi prawo nieodpowiednie od króla Ludwika Wegierskiego w roku 1380. Wojewoda czerski objął w dziale rodzinnym dobra położone na Zapilczu⁶⁶, z czołem posiadłości w Leżenicach nad rzeką Radomką. Posiadł zatem część dawnej domeny sandomierskiej Nałęczów z linii nowodworskiej, których pierwszym przedstawicielem występujacym na tym terenie był Jan Abrahamowic (1229-31). Miał wojewoda czerski także sprawy działowe w Bartodziejach, Goryniu i Woli Goryńskiej⁶⁷ z Janem z Okunina⁶⁸, reprezentującym inną gałąź Nałęczów nowodworskich⁶⁹. Po śmierci wojewody w roku 1399, sprawy działowe przeszły na jego żonę oraz synów i córkę⁷⁰ i trwały jeszcze po śmierci Jana z Okunina (1419) z dziećmi tegoż. Ostatecznie zakończyli je, jak się zdaje, synowie Jana z Okunina: Stanisław z Okunina i Wincenty z Nowego Dworu⁷¹, którzy ostatecznie przenieśli się w latach 20-tych XV wieku do ziemi lubelskiej i chełmskiej. Leżeńscy zaliczani są do rodzin senatorskich i sprawowali wiele najwyższych urzędów w Królestwie Polskim, Księstwie Mazowieckim, później także w I Rzeczypospolitej. Syn wojewody Jana, Jan z Leżenic, objął działem klucz leżenicki⁷² i był wojewodą łęczyckim (1400), ten sam Jan był później wojewodą czerskim (1436), Sędziwój wojewodą sieradzkim (1461-1466). Inny Jan Leżeński był kolejno kasztelanem konarskim (1541), później połanieckim (1543). Wreszcie Tomasz Leżeński był biskupem chełmskim (1658) i łuckim (1666). W wieku XIX Leżeńscy wylegitymowani zostali ze szlachectwa przed Heroldią Rosyjską w guberni grodzieńskiej, z wpisem do części 6 ksiąg genealogicznych. Rodzina ta zapisywana była czasem w formach obocznych nazwiska: Leżyński albo Leżański.

Zbąscy

Zbąscy są młodszą gałęzią Leżeńskich, której działem rodzinnym przypadły dobra zbąszyńskie na zachodnich kresach Królestwa Polskiego, obejmujące gród Zbąszyń wraz z kluczem kilkunastu wsi. Założycielem linii Zbąskich był Abraham ze Zbąszynia, syn wojewody czerskiego Jana z Leżenic, tak jak ojciec występujący z przydomkiem Głowacz. Jan z Leżenic (1392-99), starosta łęczycki i wojewoda czerski, był progenitorem rodzin Leżeńskich, Gostomskich i Zbąskich. Dzieje Zbąskich są bardzo burzliwe. Wojewoda Jan z Leżenic, zwany Głowaczem, zginął w bitwie z Tatarami nad Worsklą 12/16 VIII 1399⁷³. Jego młodszy syn Abraham objął działem klucz zbąszyński⁷⁴. Abraham Zbąski był sędzią poznańskim i legatem królewskim. Popierał frakcje dworską, Spytka z Melsztyna młodszego herbu Leliwa oraz czeskich husytów. Po klęsce i śmierci Spytka w Bitwie pod Grotnikami⁷⁵, Abraham w roku 1440 wydalił husytów ze Zbąszynia oraz dokonał aktu abiuracji w Poznaniu. Inny Abraham Zbąski był kasztelanem bydgoskim (1528), a Jan Stanisław kolejno biskupem przemyskim, a później warmińskim (II poł. XVII w.). Jan Bogusław Zbąski był w latach 70-tych XVII w. chorążym a później podkomorzym lubelskim i na nim, jak się wydaje, wygasła linia Nałęczów Zbąskich.

Gostomscy

Gostomscy herbu Nałęcz⁷⁶, podobnie jak Zbąscy, idą od Leżeńskich, a w dziale rodzinnym objęli dobra na pograniczu mazowiecko-sandomierskim, położone nad Pilicą, z czołem w Gostomi. Na przełomie XIV i XV w. klucz gostomski należał do wojewody Jana z Leżenic, który poległ w bitwie nad Worsklą (1399). Sam wojewoda, a po nim jego żona oraz zstępni mieli w sądach wareckim i radomskim rodzinne sprawy działowe z Nałęczami z Okunina, najpierw z Janem⁷⁷ (1418), później z jego dziećmi (1419), wśród nich najpewniej także ze Stanisławem z Okunina (1425). Transakcje działowe ze wspórodowcami z Okunina, które objęły w kluczu gostomskim Goryń, Wolę Goryńską i Bartodzieje, wiążą dowodnie Nałęczów z Leżenic oraz Nałęczów z Okunina w bliską sobie grupę krewniaczą, która wspólnego przodka miała zapewne na przełomie XIII i XIV w⁷⁸. Zatem z dokumentów sądowych wareckich i radomskich wynika dowodnie, że rodziny Jana z Leżenic, Jana z Okunina, Piotra z Lesiec (1425) oraz Wojciecha z Sitna (1420), należały do tego samego pnia rodowego Nałęczów nowodworskich. Po dokonaniu działów rodzinnych w dominium leżenicko-gostomskim, nastąpiło wyodrębnienie gałęzi Nałęczów z Gostomi. Pierwszym Nałęczem, który zaczął się pisać z Gostomi, był Dobrogost, syn Anzelma starosty ryczywolskiego (1470). Gostomscy w I Rzeczypospolitej osiągnęli bodaj najwięcej dostojeństw sposród wszystkich rodzin wywodzących swą genealogię z linii Nałęczów nowodworskich. Byli przez wiele pokoleń rodziną senatorską, wpływającą bezpośrednio na dzieje Korony, szczególnie wybili się w II poł. XVI oraz na poczatku XVII wieku. Anzelm Gostomski był kasztelanem wyszogrodzkim (1561), kasztelanem płockim (1564), wreszcie wojewodą rawskim (1572). Stanisław Gostomski sprawował godność kasztelana sochaczewskiego (1572) i wojewody rawskiego (1588). Hieronim Gostomski był kasztelanem nakielskim (1588) i wojewodą poznańskim (1592). Jan Gostomski był kasztelanem rawskim (1588), Tomasz wojewodą podlaskim (1605) i wkrótce potem mazowieckim (1605), a Dobrogost kasztelanem zakroczymskim (1605) i czerskim (1609). Wreszcie Jan Gostomski był wojewodą inowrocławskim (1611), brzesko-kujawskim (1618) i kaliskim (1620). W końcu Anzelm Gostomski sprawował urząd kasztelana liwskiego (1616). Gostomscy zapisali się też chlubnie w historii polskiego szkolnictwa, kiedy to w roku 1602 wojewoda poznański Hieronim Gostomski fundował słynne Collegium Gostomianum w Sandomierzu. Gostomscy herbu Nałęcz dowiedli szlachectwa przed Heroldią Królestwa Polskiego.⁷⁹

Małachowscy

Wczesna genealogia Małachowskich herbu Nałęcz nie jest wcale prosta do odkodowania. Tradycyjnie za protoplastę Małachowskich uważa się Bartłomieja z Małachowic w łęczyckiem, notowanego w roku 1433. Taki przekaz podają herbarze, ale wobec braku przywołania źródła, informacja ta ma wartość nie do końca przekonującą. Nic bowiem nie wiemy o przodkach Bartłomieja, ani o urzędach, które mógł sprawować. Za hipotetycznego przedstawiciela Nałęczów, którego można powiązać chronologicznie z Bartłomiejem Małachowskim, można domyślnie uznać, albo bliżej nieznanego, ale umocowanego źródłowo Bartłomieja z Małachowa⁸⁰, występującego na początku XV wieku w powiecie gnieźnieńskim, w środowisku szlachty cząstkowej, reprezentujacej różne clenodia, albo Tomisława z Małachowa, kasztelana zbąskiego (1420-21), późniejszego podsędka gnieźnieńskiego, który ze względów chronologicznych mógłby wchodzić w rachubę jako potencjalny ojciec Bartłomieja z Małachowic. Poszlaki ku temu są jednak dość słabo oświetlone przekazami źródłowymi. Wspominany w źródłach Tomisław (Tomek) z Małachowa, reprezentował być może związaną ze Zbąszyniem możnowładczą linię nowodworską Nałęczów, ale mógł też wywodzić się z Małachowa koło Gniezna, ze środowiska drobnej szlachty. Jeśli pochodził z linii nowodworskiej, to był ów Tomisław synem Niemierzy z Nowego Dworu i Parska, z tej samej gałęzi nowodworskich Nałęczów co Leżeńscy i Zbąscy. Jak się wydaje zarząd grodu w Zbąszyniu mógł objąć po ojcu, który w roku 1426 powrócił na kasztelanię warszawską, a w latach 1415-1421/25 na Mazowszu nie występował. Tomisław mógł pisać się z Małachowa położonego blisko Parska koło Kościana, a Małachowice w łęczyckiem mogły być nieco późniejszą lokacją rodzinną, której nazwa nawiązywała do Małachowa – ale mógł też pisać się z Małachowa koło Gniezna, w którym szlachta różnych genealogii - być może także Nałęczów - miała nadziały. Tomislaw z linii nowodworskiej miał między innymi syna Niemierzę, pisanego z Jezior, ale nie jest wykluczone, że chrzestnym imieniem Niemierzy było imię Bartłomiej, zwyczaj w tamtych czasach wciąż spotykany, polegający na nadaniu tej samej osobie obok imienia staropolskiego, także imienia chrześcijańskiego. Niestety, wobec braku źródeł, hipoteza ta może mieć jedynie walor swobodnego domysłu. Nie przesądzając kwestii, z jakiego Małachowa pisał się Tomisław kasztelan zbąszyński - w jakiś sposób szlachta kollokacyjna z Małachowa gnieźnieńskiego była ściśle związana z grodem w Zbąszyniu, będącym na początku XV wieku dowodnie we władaniu możnej rodziny Nałęczów z Nowego Dworu. Wszak oprócz Tomisława z Małachowa, komesem w Zbąszyniu był w latach 1411-1419 Sambor z Małachowa herbu Gryf⁸¹, później łowczy kaliski, wywodzący się niezaprzeczalnie z drobnej szlachty z okolic Gniezna. Szlachta z Małachowa gnieźnieńskiego, musiała reprezentować budzące szacunek genealogie, skoro pomimo skromnej fortuny, doszła do godności publicznych w prowincji wielkopolskiej. Być może dziedzice cząstkowi z Małachowa zawdzięczali swój awans możnym protektorom – Nałęczom ze Zbąszynia. Tak czy inaczej, przy obecnym stanie źródeł, pierwotna genealogia Małachowskich herbu Nałęcz, ma walor przedstawionej wyżej hipotezy alternatywnej. Za to późniejsze ich dzieje są bardzo dobrze oświetlone źródłowo. W wieku XVII byli Małachowscy dobrze uposażoną średnią szlachtą, a prawdziwie błyskotliwą, magnacką karierę zrobili w wieku XVIII, kiedy to doszli do znacznej fortuny, urzędów i tytułów, na czele z hrabią Stanisławem Małachowskim, marszałkiem Sejmu Wielkiego. Małachowscy herbu Nałęcz byli kilkakrotnie zaszczycani tytułem hrabiowskim: w Galicji (1800, 1804), Królestwie Polskim (1824) oraz w Rosji (1844, 1852). Ze szlachectwa wylegitymowali się zarówno przed Heroldią Królestwa Polskiego⁸² jak i przed Heroldią Imperium Rosyjskiego.⁸³

Gałąź Nałęczów nowodworskich z Okunina i Nowego Dworu

Pierwszym znanym ze źródeł dziedzicem Okunina był Dersław⁸⁴, występujący jako heres de Ocunino w roku 1386 przy okazji zakupu Załubic w ziemi warszawskiej od Klemensa z Biejkowa z rodu Jastrzębców. Transakcji dokonano na dworze warszawskim w obecności księcia Janusza. Cena zakupu wyniosła 90 kop groszy krakowskich. Dersław określony został jako ojciec nieznanych z imienia małoletnich chłopców (pueri). Ponieważ Okunin wchodził w skład klucza nowodworskiego, który jest potwierdzony w roku 1374 jako należący do Nałęczów, dowodnie zatem i Dersław do tego rodu należał. Trudno wywieść jednak jego genealogię i powiązać go z innymi członkami gałęzi Nałęczów z Nowego Dworu i Parska, choć Okunin położony był w najbliższym sąsiedztwie Nowego Dworu. W źródłach nieco poźniejszych, występuje w tym samym okresie czasu Dobrogost z Okunina⁸⁵, pisany także z Nowego Dworu, kasztelan warszawski (1421/1425), przy czym Dersław w dokumentach już się równolegle z Dobrogostem nie pojawia. Nie można zatem wykluczyć, że Dobrogost z Okunina i Dersław z Okunina - to jedna i ta sama osoba. Kwestią pozostaje tylko wytłumaczenie występowania w źródłach tej samej postaci pod dwoma różnymi imionami. Imiona Dobrogost, Dzierżykraj i Dersław (Dziersław) należą do kanonicznej nomenklatury średniowiecznych Nałęczów, przy czym Dersław jest ewidentnie zdrobnieniem imionowym. Być może miano Dersław było zdrobnieniem zarówno imienia Dzierżykraj jak i Dobrogost, choć najprędzej można je powiązać z imieniem Dzierżysław, które u Nałęczów akurat nie występowało. Genealogicznie można utożsamiać Dobrogosta-Dersława, z nieznanym z imienia synem Sędziwoja (1398)⁸⁶, a młodszym bratem wojewody płockiego Abrahama Sochy z Borkowa (1382) i Jana (Jaśka) Fortuny ze Szczytna, podsędka zakroczymskiego (1421), wymienionym w roku 1420 przy okazji zakupu w Szczytnie dwóch łanów od jednego z synów Jana Fortuny⁸⁷. Śladem dalszych losów owej części Szczytna nabytej przez Dobrogosta z Okunina, jest wzmianka źródłowa (1509) o zastawie cześci Szczytna⁸⁸ pod pożyczkę z zabezpieczeniem na Załubicach i Wolicy, dowodnie dobrach Dobrogosta, które dziedziczyła jego córka Przybka. Transakcja pod zastaw Załubic i Wolicy, wzmiankowana jest w źródle jako pozostałość zobowiązania Jana, syna Pawła ze Szczytna, który był bratem Jana, od którego część Szczytna nabył właśnie Dobrogost z Okunina. Tak czy inaczej, wzmianka o nabyciu części Szczytna od Jana, syna Jana Fortuny, przez stryja i dalsze zastawienie transakcyjne części Szczytna na Załubicach i Wolicy, pozostałych po zmarłym stryju Dobrogoście z Okunina i jego zmarłej już córce Przybce, żonie Jana z Kuchar herbu Godziemba, dowodnie wskazują na Dobrogosta z Okunina i Nowego Dworu jako na nieznanego z imienia brata wojewody płockiego Abrahama Sochy⁸⁹ z Borkowa i Jaśka Fortuny ze Szczytna, podsędka i prokuratora zakroczymskiego. Kolejnym dowodem bliskich związków rodzinnych Dobrogosta z Okunina i wojewody płockiego Abrahama Sochy, są transakcje synów wojewody, Bertranda i Abrahama, z roku 1442, dotyczące części w sąsiadującym ze Szcztnem Poczerninie i Trębkach, w których posiadanie weszli po Annie z Trębek herbu Prawdzic i jej mężu Dobrogoście z Nowego Dworu (i z Okunina), kasztelanie warszawskim. W roku 1442 wspomniano Dobrogosta z Okuniana i Nowego Dworu oraz jego żone Annę z Trębek jako dawno zmarłych. Co znamienne, Bertrand i Abraham sprzedali swoje działy w Poczerninie i Trębkach, Janowi z Kuchar, mężowi Przybki, która była dowodnie córką Dobrogosta i Anny. Z kolei Okunin przeszedł drogą małżeństwa na Kucharskich. Widać synowie Dobrogosta z Okunina, posiadający dobra w innych dzielnicach Polski i w ziemi bełskiej, nie przejawiali już większego zainteresowania starą mazowiecką domeną rodu, która drogą dziedziczenia w linii żeńskiej, przeszła w ręce innych rodów. Ten sam Dobrogost z Okunina i Nowego wydaje się być identyczny z Rogalą z Nowego Dworu (1421/25), kasztelanem warszawskim, ojcem Anny, żony Jana Łoskiego herbu Rogala. Po pierwsze dlatego, że ów Rogala z Nowego Dworu herbu Nałęcz oraz Dobrogost z Okunina i Nowego Dworu występują współcześnie w kręgu rodzinnym Jaśka Fortuny ze Szczytna. Po drugie dlatego, że obaj pisani są z Nowego Dworu i obaj są w tym samym czasie kasztelanami warszawskimi. Rogala z Nowego Dworu nie może być utożsamiany ze względów chronologicznych z innym Dobrogostem, synem Niemierzy z Nowego Dworu i Parska, także kasztelanem warszawskim (1433/36-1458/65). Widocznie miano Rogala było takim samym przydomkiem Dobrogosta z Okunina i Nowego Dworu, jak Socha przydomkiem Abrahama z Borkowa, a Fortuna Jana ze Szczytna – jego rodzonych braci. Być może, że przydomek ten wskazuje na pochodzenie rodowe matki Dobrogosta. Jeśli tak, to Dobrogost z Okunina i Nowego Dworu, był trzecim synem Sędziwoja z rodu Nałęczów, wzmiankowanego w roku 1398. Wcześniejsza genealogia Sędziwoja ma już jedynie walor hipotezy. Mógł on być synem Jana, wojewody drohickiego (1342) i wnukiem Dobrogosta (1338). Pewną zagadką pozostaje pisanie się Dobrogosta z Okunina także z Nowego Dworu. Nie wiemy czy Okunin był ojcowizną Dobrogosta. Niewykluczone, że Okunin jak i część Nowego Dworu zapisał Dobrogostowi jego kuzyn Niemierza z Nowego Dworu, podstoli warszawski (1374), który zmarł jak się wydaje bezpotomnie. Niemierza ów należał do tej samej gałęzi nowodworskich Nałęczów, co jego bratanek Niemierza z Nowego Dworu i Parska, a której przedstawicielem nasz Dobrogost nie był. Widać Niemierza, podstoli warszawski, był jednak dość bliskim krewnym Dobrogosta, a swoją część Nowego Dworu zapisał być może dlatego, że także linia Dobrogosta miała jakieś bardziej odległe prawa do tych dóbr. Jest to poszlakowy dowód na to, że ojciec Dobrogosta z Okunina i Nowego Dworu Sędziwój, był rzeczywiście synem Jana, wojewody drohickiego, który z kolei był bratem (rodzonym albo stryjecznym) Tomisława z Nowego Dworu, sędziego warszawskiego (1358), a obie te linie miały ekspektatywę do klucza nowodworskiego po wojewodzie czerskim Janie (1292). Dobrogost z Okunina urodził się zapewne około roku 1355 skoro w roku 1386 miał już synów i dokonywał skutecznych transakcji; zmarł jak się wydaje w roku 1425. Miał dwie żony. Pierwszą była nieznana z imienia kobieta z rodu Jastrzębców, z którą miał synów Dobrogosta zwanego Czarnym, Piotra i Wojciecha. Miał też syna Jana z Okunina. Drugą żoną kasztelana warszawskiego była Anna z Trębek z rodu Prawdziców, z którą miał dwie córki: Przybkę i Annę. Przybka została wydana za Jana z Kuchar herbu Godziemba, Anna natomiast za Jana Łoskiego herbu Rogala. Obydwa małżeństwa zawiązane zostały w kręgu elity możnowładczej Mazowsza.

Nałęcze z Okunina i Nowego Dworu w ziemi radomskiej, lubelskiej, chełmskiej i księstwie bełskim

Wszyscy synowie komesa Dobrogosta z Okunina i Nowego Dworu, z wyjątkiem Jana z Okunina⁹⁰, objęli w posiadanie majątki położone w innych dzielnicach Polski i dali początek rodzinom Odrzywolskich, Lesieckich, Sitnickich oraz Horyszowskich i być może Udryckich. Na Mazowszu pozostały córki kasztelana warszawskiego, Przybka⁹¹ i Anna. Dobrogost Czarny z Odrzywołu osiadł w ziemi radomskiej, gdzie pełnił urząd starosty (1409) i władał kluczem odrzywolskim. Urodził się zapewne w roku 1380. Dobrogost Czarny zasłynął tym, że pod jego nadzorem zbudowany został most pontonowy, który posłużył do przeprawy pod Czerwińskiem wojsk polskich, ciągnących na wyprawę grunwaldzką. Dobrogost Czarny brał osobiście udział w samej bitwie stoczonej 15 VII 1410 r. Nie ma też powodów by wątpić, że jego młodsi bracia również wzięli udział w wielkim starciu z Zakonem Krzyżackim. Jan z Okunina jest znany z zapisek sądowych dotyczących działów rodzinnych z Janem z Leżenic herbu Nałęcz, wojewodą czerskim oraz jego spadkobiercami. Ze względów chronologicznych może on być tożsamy z adoptowanym do rodu Janem Warszowskim herbu Nałęcz, bohaterem spod Grunwaldu i zarazem rycerzem z orszaku cesarza Zygmunta Luksemburskiego. Choć rozważania te są mocno hipotetyczne, w jakimś sensie tłumaczyłyby fakt, dlaczego podstoli krakowski Gniewosz z Dalewic, przed sądem wiecowym w Lublinie, zarzucił nieszlacheckie pochodzenie synowi Jana, Stanisławowi z Okunina. Jan Warszowski był synem mieszczanina krakowskiego Warsza i Konstancji Wierzynek, a został przyjęty do rodu Nałęczów przez adopcję, być może właśnie przez Dobrogosta z Okunina i Nowego Dworu⁹². Powody adopcji mogły być bardzo różne – dlatego brak tu miejsca do snucia szerszych spekulacji i domysłów w tym zakresie. Tak czy inaczej, dowodnie bracia Jana z Okunina, Piotr z Lesiec oraz Wojciech z Sitna i Sitańca, zaprzysięgli 30 V 1425 roku przed sądem wiecowym w Lublinie szlachectwo Stanisława z Okunina z herbem Nałęcz⁹³. Piotr z Lesiec osiadł w ziemi lubelskiej, gdzie posiadał Leśce, Piotrowice oraz część Jastkowa i gdzie jego potomkowie wiązali się wielokrotnie węzłami małżeńskimi z Rawiczami z Ożarowa. Wojciech z Sitna i Sitańca posiadał rozległe dobra ziemskie z centrum w Sitnie w księstwie bełskim, będącym od roku 1388 lennem mazowieckim; później wszedł także w posiadanie dużego beneficjum w Sitańcu (40 łanów ziemi uprawnej), położonego w Królestwie, w ziemi chełmskiej, w której pełnił od roku 1427 urząd sędziego ziemskiego. Rodzina Wojciecha z Sitna związana była ściśle drogą małżeństw z Prawdzicami z Kinik oraz Rawiczami ze Snopkowa.

Odrzywolscy

Najbardziej znanym przedstawicielem i zarazem protoplastą Odrzywolskich herbu Nałęcz, był słynny rycerz, uczestnik Bitwy pod Grunwaldem (15 VII 1410), Dobrogost Czarny⁹⁴ z Odrzywołu⁹⁵, starosta radomski (1409)⁹⁶, który nadzorował budowę mostu przeznaczonego do przeprawy wojsk pod Czerwińskiem⁹⁷. Niektóre przekazy notują jakiegoś Dobrogosta z Okunina urodzonego w roku 1380⁹⁸. Nie mógł nim być Dersław-Dobrogost z Okunina uczestniczący w transakcji zakupu Załubic w roku 1386. Dersław-Dobrogost był wówczas dorosły i miał już synów. Jeśli przekaz daty urodzin Dobrogosta z Okunina jest wiarygodny (1380), to Dobrogostem tym mógł być jedynie Dobrogost Czarny z Odrzywołu. Był zatem Dobrogost Czarny dowodnie jednym z synów Dobrogosta z Okunina i Nowego Dworu, kasztelana warszawskiego (1421/25), wymienionym bez imienia w akcie z 1386 jako małoletni chłopiec. W XVII w. Odrzywolscy widoczni są już na Ukrainie. Jan Odrzywolski był rotmistrzem wojsk koronnych (1629) i kasztelanem czenichowskim (1646), który został stracony po niefortunnej bitwie pod Batohem (1652)⁹⁹, m. in. razem z Markiem Sobieskim, bratem przyszłego króla Jana III. W czasach późniejszych w życiu publicznym aktywni byli następni Odrzywolscy, m. in. Andrzej był miecznikiem latyczowskim (1706), Józef także miecznikiem latyczowskim (1715), Antoni stolnikiem latyczowskim (1733)¹⁰⁰, Piotr podczaszym czerwonogrodzkim (1732), a Karol łowczym czernichowskim (1765). Odrzywolscy wylegitymowali się ze szlachectwa w Galicji w 1804 r. (Quaterniones)¹⁰¹ oraz przed Heroldią Rosyjską w guberni podolskiej w roku 1843¹⁰² i w kijowskiej w roku 1848¹⁰³, a także w Królestwie w 1848 r.¹⁰⁴

Lesieccy

Pierwszym pewnym Nałęczem z Lesiec w ziemi lubelskiej był Piotr, notowany 30 V 1425 roku w charakterze świadka w procesie o naganę szlachectwa przed sądem wiecowym w Lublinie¹⁰⁵. Lesieccy w jakiś sposób związani byli z nowodworską gałęzią Nałęczów z sandomierskiego, skoro ci ostatni (Niemierza z Leżenic) spotykani są w tym samym czasie w okolicach Lesiec w lubelskiem, które historycznie należało do prowincji sandomierskiej. Być może drogą działów rodzinnych, Piotr wywodzący się z gałęzi Nałęczów z Okunina¹⁰⁶, wszedł w posiadanie dóbr lubelskich, chociaż same Leśce były lennem rycerskim. Działy rodzinne, udokumentowane w zapiskach sądowych wareckich i pośrednio mające odniesienia w zapisce sądowej lubelskiej z 1425 roku, dowodnie wskazują na ścisłe związki dwóch nowodworskich gałęzi Nałęczów, tj. z Nowego Dworu i Parska oraz drugiej gałęzi z Okunina i Nowego Dworu. Piotr z Lesiec świadczył wówczas w legitymacji swojego bratanka Stanisława z Okunina, który wraz z ojcem Janem z Okunina, bratem Dobrogosta Czarnego z Odrzywołu, miał sprawy działowe z Nałęczami z Leżenic i Gostomi, które przeszły na jego dzieci z jednej strony oraz na wdowę po wojewodzie Janie z Leżenic i jej dzieci – z drugiej strony. Być może w wyniku tych działów, część domeny lubelskiej objął Piotr z Lesiec. Same jednak Leśce dowodnie były beneficjum rycerskim, skoro potomek Piotra stracił te dobra na skutek niestawienia się na wyprawę wojenną (1512) i nie wypełnieniu obowiązków wypływających z ius militare. Przypuszczać można, że Leśce mogły być nadaniem pogrunwaldzkim, które otrzymał Piotr Dobrogostwowic za udział w bitwie. Pomimo tego, Lesieccy długo jeszcze po konfiskacie tego beneficjum, pisali się z Lesiec lub na Leścach. Oprócz Lesiec, Piotr (1425) posiadał jeszcze co najmniej Piotrowice, sądząc po nazwie zapewne przez siebie lokowane oraz dobra Jastków¹⁰⁷, o które procesował się z Rawiczami z Jastkowa (1426-1430) jeszcze jego syn Piotr¹⁰⁸. Nałęcze z Lesiec połączeni byli ściśle wielokrotnymi związkami małżeńskimi z Rawiczami z Ożarowa, poźniejszymi Ożarowskimi. W XVII i XVIII wiekach, członkowie tej rodziny widoczni byli w życiu publicznym województwa bełskiego. Jan i Mikołaj na Leścach Lesieccy byli elektorami Jana Kazimierza (1648), Jan Lesiecki był komornikiem granicznym bełskim (1674) i pisarzem (1679-86), elektorem Jana III Sobieskiego (1683) oraz podsędkiem buskim (1686-90), Sebastian elektorem Augusta II Mocnego (1697) oraz pisarzem grodzkim grabowieckim (1711-13), podstarościm i sędzią grodzkim grabowieckim (1715) oraz wojskim grabowieckim (1711-31), Marek wojskim grabowieckim (1731-54), Grzegorz Lesiecki podstolim buskim (1794). Być może bocznym odgałęzieniem Nałęczów Lesieckich byli Nałęcze z Moszen, położonych nieopodal Ożarowa i dość blisko Lesiec, drobni w XVI wieku rycerze, z których jedna linia dała początek Moszyńskim herbu Nałęcz, XVIII-wiecznym potomkom po kądzieli Augusta II Mocnego, zaszczyconych godnością hrabiowską w roku 1730 i odgrywających znaczącą rolę polityczną w epoce saskiej i stanisławowskiej.

Sitniccy

Progenitorem Sitnickich był Wojciech z Sitna (1420)¹⁰⁹, sędzia ziemski chełmski (1430)¹¹⁰ w czasach, kiedy rodzina nie pisała się jeszcze Sitnickimi, a później w I połowie XVI wieku była zapisywana incydentalnie od nazwy miejscowości Sitaniec jako Sitanieccy (1520)¹¹¹ i być może Sitańscy (1552)¹¹², które to formy nazwiska nie ustabilizowały się i po roku 1552 w źródłach u potomków Nałęczów z Sitna już nie występują¹¹³. Wojciech z Sitna notowany jest także w dokumencie z roku 1425 jako Wojciech z Sitańca¹¹⁴. Było to niedługo przed instalacją Nałęcza na urząd sędziego chełmskiego (1427)¹¹⁵. Sitaniec znajdował się w ziemi chełmskiej, Sitno natomiast w księstwie bełskim, będącym wówczas lennem mazowieckim, które otrzymał w roku 1388 od Władysława Jagiełły książę Siemowit IV w zamian za ustąpienie praw do korony polskiej. Wojciech z Sitna i Sitańca był stryjem Stanisława z Okunina, naganionego w szlachectwie na wiecu szlachty w Lublinie (1425) przez Gniewosza (Gniewomira) z Dalewic młodszego, herbu Kościesza, podstolego krakowskiego, dowódcę 50-tej chorągwi pod Grunwaldem¹¹⁶. Zaświadczył wówczas wraz z bratem Piotrem z Lesiec, że Stanisław z Okunina jest z krwi i rodu Nałęczów. Był zatem Wojciech niezaprzeczalnie Nałęczem. Stanisław z Okunina był z kolei najpewniej synem Jana z Okunina (1418), brata Dobrogosta Czarnego z Odrzywołu, starosty radomskiego (1409), który miał sprawy działowe w sandomierskiem (w dobrach Bartodzieje i Wola Goryńska) z Nałęczami z Leżenic i Gostomi, które po jego śmierci (1419) przeszły na żonę i dzieci¹¹⁷. Był Wojciech z Sitna zarówno bratem Jana z Okunina oraz Dobrogosta Czarnego z Odrzywołu, jak i bliskim krewnym Nałęczów z Nowego Dworu. Miał również trzeciego brata, Piotra z Lesiec (1425) w lubelskiem. Dowodnie zatem Wojciech z Sitna pochodził z linii Nałęczów nowodworskich, z gałęzi rodu piszącej się z Okunina i Nowego Dworu. Chronologia dyplomatyczna oraz wzmianka o synach Dersława z Okunina (1386), pozwala dostrzec w nim syna Dobrogosta z Okunina (1421) utożsamionego z Dersławem, dziedzicem Okunina. Matką Wojciecha byłaby nieznana z imienia przedstawicielka rodu Jastrzębców. W grę mogliby wchodzić Jastrzębce z Biejkowa, w kontekście transakcji zakupu Załubic w ziemi warszawskiej w roku 1386, ewentualnie Jastrzębce z Łubnic, których reminiscencją byłoby imię Wojciech, nadane na cześć wpływowego w owym czasie arcybiskupa gnieźnieńskiego Wojciecha Jastrzębca – o ile nie chodzi w tym przypadku o tę samą sandomierską linię rodu Jastrzębców. Ze źródeł wynika, że wszyscy trzej synowie i wnuk Dobrogosta z Okunina przenieśli się do innych dzielnic: do sandomierskiego (Dobrogost Czarny), ziemi lubelskiej (Piotr z Lesiec i Stanisław z Okunina) oraz do księstwa bełskiego i ziemi chełmskiej (Wojciech z Sitna), i że nie przejawiali już oni większego zainteresowania mazowiecką domeną rodu. Wojciech wszedł w posiadanie Sitna położonego w księstwie bełskim najpóźniej w 1420 r. Nie jest jasne czy nabył posiadłość ze środków własnych, czy też było to nadanie książęce. Jak by nie było, jego pojawienie się w ziemi bełskiej należy przypisywać bliskim związkom nowodworskiej gałęzi Nałęczów z Okunina i Nowego Dworu z księciem Siemowitem. Siemowit IV zasiedlał bowiem dowodnie księstwo bełskie szlachtą mazowiecką na warunkach nadań lennych i na tych właśnie zasadach mógł osiedlić się w ziemi bełskiej Wojciech Dobrogostowic. Jednakże Wojciech z Sitna nie pełnił żadnego urzędu w tej ziemi. Mógł więc Sitno nabyć także za środki pochodzące z transakcji dotyczących działów mazowieckich i być może sandomierskich. Jego dominium było dość rozległe, skoro graniczyło na zachodzie aż z Chomęciskami i obejmowało kilka wsi (Sitno, Sitaniec, Horyszów, Czołki, Łapiguz i być może część Udrycz) – w sumie około 5 tys. hektarów. Natomiast położony już w Koronie i graniczący z dominium sitnickim Sitaniec, wydaje się być beneficjum królewskim związanym z wyniesieniem Wojciecha na urząd sędziego ziemskiego chełmskiego. Wojciech z Sitna był bowiem dowodnie zaufanym króla Władysława Jagiełły, skoro wchodził w skład jego rady na wiecu generalnym szlachty w Hrubieszowie (1430). Zmarł Wojciech z Sitna w roku 1434, co wskazywałoby, że należał do pokolenia rycerzy, którzy walczyli pod Grunwaldem w roku 1410. Miał syna Piotra z Sitańca (1442) i Sitna (1443), który jak się wydaje poległ pod Warną (1444)¹¹⁸. Piotr pozostawił z żony Zdzichny synów Jana i Jerzego oraz córki Annę, Jadwigę i Małgorzatę. Anna wyszła za Jakuba Snopkowskiego herbu Rawicz¹¹⁹, Jadwiga za Piotra z Kinik herbu Prawdzic. Wdowa po Piotrze z Sitna Zdzichna, miała w roku 1447 spory graniczne z Tomaszem z Łaźnina, protoplatą Zamoyskich, zakończone ugodą sądową. Dzieci Piotra z Sitna odnowiły fundację i patronat kościoła w Sitańcu przed rokiem 1485 pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła męczennika, zapewne jako kommemorację ojca poległego w walce z poganami w czasie krucjaty warneńskiej. Pierwotna fundacja i patronat z roku 1434 pod wezwaniem św. Wojciecha, wydaje się natomiast być kommemoracją zmarłego w tym właśnie roku Wojciecha z Sitna. Drewniany kościół pod wezwaniem św. Wojciecha i św. Bartłomieja, został odbudowany w latach 1698-99. Kościół murowany wznieśli w roku 1912 Zamoyscy. Jan pozostawił syna Marcina z Sitańca (1504), a ten z kolei dwóch synów, Jana z Sitańca (1520) i Horyszowa (1529) oraz Piotra z Sitańca (1552), który notowany był przemiennie jako Sitaniecki (1522) lub Sitański (1552) . W tym czasie Nałęcze pisani byli jako Sitanieccy (1520, 1522, 1529) lub Sitańscy (1552). Kiedy w drugiej połowie XVI wieku jedna część Sitańca przeszła w ręce Ściborów herbu Jastrzębiec¹²⁰ lub Ostoja¹²¹, którzy zaczęli pisać się Sitańskimi, a druga część prawdopodobnie w ręce Rawiczów ze Snopkowa, z których Jakub pisał się także Sitańskim, skłoniło to zapewne Nałęczów z Sitna do przybrania nazwiska Sitnicki – od nazwy ich starszej siedziby. W roku 1576 występuje w źródłach już tylko Bernard Sitnicki, legat do poselstwa Iwana Groźnego, a nieco wcześniej Wojciech Setnicki (1572/1574), sekretarz Zygmunta Augusta, którego zapis nazwiska zdaje się być jedynie błędną lekcją poprawnej formy Sitnicki¹²² (inna oboczna forma nazwiska to Sietnicki). Chociaż imienia ojca Bernarda Sitnickiego nie znamy, a hipotetycznie mógł nim być albo Jan Sitaniecki z Horyszowa (1520, 1529) albo Piotr Sitaniecki (1522) z Sitańca (1552), to rachuba chronologiczna wskazywałaby raczej na tego drugiego. Po zawarciu Unii Lubelskiej w roku 1569, Nałęcze z Sitna Sitniccy przenoszą się na Wołyń (1576/84), później do województw bracławskiego i kijowskiego (1613; Sietnicki) oraz na Podole (II poł. XVII w.; Sietnicki/Sitnicki). Śladami tych migracji są lokowane na Wołyniu, położone w bliskim sąsiedztwie - Sitno (1584 – dziś Sitne) i Gaje Sitnickie (1639 – dziś Gaiki Siteńskie). Po roku 1672 byli Sitniccy egzulantami podolskimi w ziemi liwskiej na Mazowszu. Stefan Sitnicki był posłem ziemi liwskiej na sejm elekcyjny (1697) i od niego wywodzi się mazowiecka linia Sitnickich, z których Franciszek Sitnicki, dziedzic części Żelazowa, Zawad i Połazia oraz posesor Paprotek-Głogołów¹²³, był sędzią kapturowym (1764) i posłem na sejm elekcyjny w roku 1764¹²⁴. Jan Sitnicki (zm. 1733) był sędzią skarbowym liwskim (1682)¹²⁵, uczestnikiem wyprawy wiedeńskiej (1683), posłem ziemi liwskiej na sejm elekcyjny w roku 1697 oraz generalnym sędzią wojskowym koronnym (1697)¹²⁶. Aktywność Sitnickich na urzędach Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej, aczkolwiek niezbyt wielka, rozciąga się w dość długim przedziale czasowym, w latach 1427-1764¹²⁷, w sumie przez 337 lat. W roku 1708 sędzia Jan Sitnicki nabył majątek Kaczkówka (Kuczkówka)¹²⁸ w powiecie zwienigródzkim na Ukrainie i założył linię kijowską Sitnickich. Linia kijowska, w czasach późniejszych, wylegitymowała się przed Heroldią Rosyjską¹²⁹ z herbem Tarnawa¹³⁰ (1818 i 1832)¹³¹. Starodawne szlachectwo Sitnickich zostało zatwierdzone dekretem Senatu Imperium Rosyjskiego z 25 VII 1849 (6 VIII 1849) roku¹³².

Horyszowscy

Horyszowscy są bocznym odgałęzieniem Nałęczów z Sitna i Sitańca, a wspólnym przodkiem obydwu gałęzi rodu z Sitna i z Horyszowa, był Wojciech z Sitna (1420), sędzia chełmski w latach 1427-34. Za pierwszego z Nałęczów Horyszowskich może uchodzić Jan z Horyszowa (1470) w ziemi bełskiej, który pisał się także z Sitańca (1473) w ziemi chełmskiej oraz z Lewiec (1483) w ziemi lwowskiej i był przodkiem zarówno Sitańskich, poźniejszych Sitnickich, jak i Horyszowskich - ale najpewniej protoplastą tych ostatnich był dopiero jego wnuk, Jan Sitaniecki z Horyszowa (1520, 1529), którego potomkowie pisali się już dowodnie Horyszowskimi. W wieku XVI Horyszowscy posiadali dwa folwarki, Horyszów Polski zwany też Lackim, od którego wzięli nazwisko, oraz Horyszów Ruski. Ich nazwisko zapisywane było jako Horyszowski oraz w formach obocznych Oryszowski i Horyszewski. Późniejsze dzieje Horyszowskich vel Oryszowskich związane są z ziemią bełską, w której sprawowali urzędy, m. in. Stanisław Horyszowski był strażnikiem bełskim (1638-1647). W późniejszych stuleciach spotykani są na Podolu i Ukrainie. Jednakże wielokrotne więzi małżeńskie między Nałęczami z Sitna i Horyszowa oraz Prawdzicami z Kinik i Lewiec sprawiły, że część Prawdziców z Lewiec przyjęła herb Nałęcz (Lewieccy/Lewiccy), niektórzy zaś Nałęcze Horyszowscy (Oryszowscy) zaczęli używać herbu Prawdzic. Tak więc krzyżujące się więzy małżeńskie Nałęczów i Prawdziców, zaowocowały nie tylko przemieszaniem krwi obu rodów, ale również wzajemną migracją herbową ich przedstawicieli.

Udryccy

Udryccy uważani są za odgałęzienie Sitańskich¹³³, którzy poprzedzili w porządku chronologicznym także Sitnickich, choć nazwisko Sitański nie ustabilizowało się w rodzie i nie przeniosło w źródłach poza rok 1552. Jednak dowiedzenie wspólnego ich pochodzenia jest dość skomplikowane. Poza tym, że Udryccy byli Nałęczami, a Udrycze leżą blisko Sitna, brak jest wszakże źródeł dokumentujących ścisłe powiązanie tych rodzin. Choć Nałęcze z Udrycz oraz Nałęcze z Sitna i Sitańca występują współcześnie i równolegle - ich przedstawicieli trudno jest ze sobą bezpośrednio powiązać. Można założyć dwie hipotezy, albo występujacy w roku 1452 Niemierza z Udrycz, syn Wincentego, był wnukiem Jana z Okunina (zm. 1419), który jak wiemy miał kilkoro dzieci, albo wobec ewentualnej bezpotomnej śmierci Niemierzy, Udrycze przeszły na Jerzego z Sitańca (1473) i jego potomków, którzy zaczęli pisać się Udryckimi. W każdym przypadku linie Nałęczów z Udrycz oraz Nałęczów z Sitna i Sitańca są ze sobą wszakże w jakiś sposób pozwiązane i z pewnością należą do tej samej grupy krewniaczej, choć ścisłe zdefiniowanie tych powiązań – w świetle dostępnych źródeł - jak dotychczas nie znalazło satysfakcjonujacej odpowiedzi. Wydaje się, że ewentualny konkretny związek krewniaczy można odnaleźć jedynie w osobie Wincentego z Nowego Dworu, występujacego w dokumecie Władysława Jagiełły z roku 1426. Chronologicznie odpowiada on Wincentemu, ojcu Niemierzy z Udrycz (1452). Wincenty z Nowego Dworu mógł być synem Jana z Okunina (1418), posiadającego kilkoro dzieci, m. in. Stanisława z Okunina herbu Nałęcz (1425), bratanka Wojciecha z Sitna (1425) i Piotra z Lesiec (1425). Byłby zatem nasz Wincenty bratankiem dwu ostatnich Nałęczów, Wojciecha i Piotra, tak jak Stanisław z Okunina, i na tej zasadzie, z ich pomocą, nabył Udrycze położone blisko Sitna, albo też nabył część tej wsi w drodze działów rodzinnych następujących w latach 1418-25 wśród Nałęczów z Nowego Dworu między przedstawicielami dwu gałęzi Nałęczów nowodworskich - z Parska i Leżenic oraz z Okunina. Udryccy, pisani czasem Udrzyckimi, wydali wielu urzędników w ziemi bełskiej i chełmskiej. Mikołaj Udrycki był podsędkiem bełskim (1542-57), później sędzią bełskim (1547-62), inny Mikołaj był wojskim lubaczowskim (1684-1701), Stanisław także wojskim lubaczowskim (1701-15), a Karol Udrycki kolejnym wojskim lubaczowskim (1715-1754). Udryccy zasłynęli także w XVI wieku licznymi granicznymi procesami sądowymi z kanclerzem Janem Zamoyskim. Poza ziemią chełmską i bełską, Udryccy posiadali majątki także w ziemi lwowskiej.

Niektóre inne rodziny wywodzące się z rodu Nałęczów na Mazowszu, w ziemi lubelskiej, chełmskiej i bełskiej

Grąbczewscy

Grąbczewscy są starą mazowiecką rodziną, reprezentującą ród Nałęczów w ziemi ciechanowskiej¹³⁴. Zapiska sądowa z roku 1425¹³⁵ wiąże pokrewieństwem Nałęczów z Grąbczewa z Nałęczami ze Szczytna i Nowego Dworu, Jaśkiem Fortuną, podsędkiem zakroczymskim i Rogalą de Nowidwor¹³⁶, co w przypadku owego Rogali jest zapewne przydomkiem podobnym do przezwiska Fortuna czy Socha, a nie imieniem. Ponieważ w dokumencie tym, stopień pokrewieństwa Abrahama i Bartłomieja z Grąbczewa z Janem ze Szczytna i Rogalą z Nowego Dworu, nie został określony, należy przyjąć, że byli dalszymi ich krewnymi i nie należeli do linii Nałęczów z Okunina i Nowego Dworu. Abraham i Bartłomiej z Grąbczewa nie należeli także do linii Nałęczów z Nowego Dworu i Parska. Budzi to uzasadnione przypuszczenie, że należeli oni do innej gałęzi Nałęczów mazowieckich, a tu w grę może w zasadzie wchodzić jedynie linia idąca od Abrahama Niemierzyca – i właśnie w Grąbczewskich można upatrywać najbardziej prawdopodobnych linearnych potomków słynnego XIII-wiecznego wojewody mazowieckiego, reprezentantów tzw. Niemierzyców nowodworskich. Była to również linia na tyle bliska Nałęczom nowodworskim, że ci jako krewni klejnotni, zaświadczyli ich przynależność do rodu Nałęczów. Taki wniosek świadczyłby o możliwym szerszym ujęciu linii nowodworskiej Nałęczów, której początków można doszukiwać się w XIII wieku w osobach palatyna Abrahama Niemierzyca i jego stryja Jana Abrahamowica, obydwu zwiazanych z otoczeniem książąt mazowieckich - Konrada I i jego syna Bolesława. Wobec braku bardziej szczegółowych źródeł, można jedynie przyjąć założenie, że Abraham Niemierzyc i jego stryj Jan, byli założycielami linii wczesnych Niemierzyców nowodworskich i późniejszych Nałęczów nowodworskich. Natomiast wywodzenie konkretnych rodzin od jednego lub drugiego z tych wielmożów, ma jedynie wymiar hipotezy, mniej lub bardziej prawdopodobnej. Linii tej, z uwagi na odmienną nomenklaturę imionową, nie należy natomiast mylić z linią Dobrogościców mazowieckich, będącą bocznym odgałęzieniem wielkopolskiej gałęzi rodu z Szamotuł¹³⁷. Grąbczewscy, pisani także czasami Grambczewskimi lub Grączewskimi, wywodzą się z Grąbczewa w ziemi ciechanowskiej na Mazowszu, którym władali kollokacją z Grąbczewskimi herbu Lubicz. Byli rodziną, która zaznaczyła swoją obecność na urzędach mazowieckich i pomorskich. Maciej Grąbczewski był sekretarzem królewskim (1654), Jerzy Grąbczewski skarbnikiem zakroczymskim (1688) i elektorem Augusta II Mocnego (1697), Kazimierz regentem ziemskim pomorskim (1750), Tomasz podkomorzym pomorskim (1754) i kasztelanem chełmińskim (1757), Mateusz pisarzem ziemskim pomorskim(1772). W latach 1838-50 Grąbczewscy wylegitymowali się ze szlachectwa w Królestwie Polskim.

Gawareccy

Gawareccy herbu Nałęcz są dawną mazowiecką rodziną i znani są w tej dzielnicy już od końca XIV wieku. Wiarygodny Boniecki, przywołuje pamięci pierwszych rozpoznanych członków tej rodziny w osobach Wincentego (1388), Sasina, Andrzeja, Jakusza i Tomasza (1421), a później Andrzeja syna Niemierzy w roku 1456¹³⁸. Rodzina miała swoje gniazdo w ziemi wyszogrodzkiej. Trudno wywieść genealogię wspomnianego przez Bonieckiego Niemierzy, ponieważ imię to należało do żelaznej nomenklatury Nałęczów we wszystkich dzielnicach Polski. Wydaje się jednak, że rodowód tej familii jest mazowiecki, ewentualnie kujawsko-mazowiecki. Ponieważ trudno znaleźć dla członków tej rodziny miejsce w genealogii Nałęczów nowodworskich, nie można wykluczyć ich pochodzenia z linii Dobrogościców mazowieckich¹³⁹ lub gałęzi kujawsko-mazowieckiej rodu z Przywieczerzyna. Nie można też całkowicie wykluczyć ich rodowodu idącego od wczesnych Niemierzyców nowodworskich¹⁴⁰. Niewątpliwie czołem mazowieckich posiadłości Gawareckich na Mazowszu był Gawarzec w ziemi wyszogrodzkiej wraz z Tańskiem. Idącą zatem od Gawareckich rodziną są Tańscy herbu Nałęcz. Rodzina ta zaznaczyła swoją polityczną rolę w dziejach Mazowsza i Rusi. Jan Gawarecki był podstarościm grodzkim wyszogrodzkim (1590), Jerzy miecznikiem wyszogrodzkim (1681), Aleksander podwojewodzim poznańskim (1661), Maciej wojskim czerwonogrodzkim (1681), Felicjan miecznikiem czernichowskim (1738), Józef burgrabią grodzkim wyszogrodzkim (1775), a Franciszek Gawarecki sędzią grodzkim wyszogrodzkim (1791). Jan i Jerzy Gawareccy byli elektorami króla Jana III Sobieskiego (1674), a Jan Gawarecki był także cześnikiem Chełmskim (1694-96)¹⁴¹. Gawareccy, pisani niekiedy Gawarackimi, wylegitymowali się ze szlachectwa w Królestwie Polskim w 1840, 1843 i 1855 roku.

Chełmiccy

Przodkowie Chełmickich herbu Nałęcz wywodzą się z ziemi dobrzyńskiej, z Chełmicy Małej. Sąsiednia Chełmica Wielka należała wszakże nie do Nałęczów, lecz do Jastrzebców¹⁴². Nałęcze z Chełmicy Małej są rozpoznani źródłowo począwszy od XIV wieku. Zdaniem Janusza Bieniaka są odgałęzieniem Nałęczów z Przywieczerzyna, którzy mają pochodzić od Dobrogościców mazowieckich¹⁴³, ci zaś z kolei, według tego badacza, idą od Mikołaja Dobrogostowica (1198) z wielkopolskiej, szamotulskiej linii Nałęczów¹⁴⁴. Natomiast inny znakomity znawca średniowiecznej genealogii Nałęczów, Jan Pakulski nie wykluczył pochodzenia tej samej, kujawsko-mazowieckiej gałęzi rodu, od Niemierzy wojewody nakielskiego, którego król Władysław Łokietek, za zasługi w sprawie Pomorza gdańskiego, uposażył nadaniami na pograniczu kujawsko-mazowieckim, być może także kluczem przywieczerskim¹⁴⁵. Sam palatyn Niemierza pochodził z innej niż szamotulska, starszej linii Nałęczów, idącej od komesa Dzierżykraja, benefaktora klasztorów w Trzemesznie (1145)¹⁴⁶ i Łeknie (1153). W każdym razie gniazdowe beneficjum Chełmickich, Chełmica Mała, znajdowało się już na Mazowszu. Odgałęzieniem tej rodziny są Tulibowscy (Tolibowscy) herbu Nałęcz z Tulibowa w ziemi dobrzyńskiej. Wśród widocznych w życiu politycznym Nałęczów Chełmickich, można wymienić m. in. Jakuba Chełmickiego chorążego wyszogrodzkiego (1455), Mikołaja cześnika dobrzyńskiego (1490) i sędziego ziemskiego dobrzyńskiego (1492), Andrzeja także sędziego ziemskiego dobrzyńskiego (1521), Stanisława stolnika dobrzyńskiego (1588); ponadto Ezechiel (1559), a po nim Bartłomiej Chełmiccy (1588) byli chorążymi dobrzyńskimi, Maciej był stolnikiem dobrzyńskim (1610) i podwojewodzim brzeskim (1611), w końcu sędzią ziemskim dobrzyńskim (1613), Franciszek sędzią kapturowym dobrzyńskim (1668), Antoni miecznikiem (1699), stolnikiem (1719) i chorążym dobrzyńskim (1724), a chyba już inny Antoni także stolnikiem dobrzyńskim w roku 1755. Dziedzicznym w rodzie Chełmickich, od czasów Władysława Jagiełły, było wójtostwo dobrzyńskie. W sumie należeli Nałęcze Chełmiccy do jednej z najbardziej aktywnych politycznie rodzin w ziemi dobrzyńskiej i wyszogrodzkiej przez okres trzech stuleci. Chełmiccy herbu Nałęcz wylegitymowali się ze szlachectwa w Królestwie Polskim w latach 1838-55. Ponadto, dowiedli szlachectwa w Galicji, przed sądem ziemskim lwowskim (1782) oraz w Wydziale Stanów (1837).

Moszyńscy

Pierwotna genealogia Moszyńskich sprawia nie lada trudności. W wiekach XV-XVII byli oni jednynie drobną szlachtą osiadłą w prowincji lubelskiej w Mosznach, w okolicy dzisiejszego Nałęczowa. Byli bliskimi sąsiadami Lesieckich herbu Nałęcz i Ożarowskich herbu Rawicz, rodu ściśle spowinowaconego z Nałęczami z Lesiec. Można zatem przypuszczać, że Moszyńscy w wieku XV albo reprezentowali zubożałą gałąź Lesieckich, albo byli ich rycerzami służebnymi w ramach wspólnoty klenodialnej. W każdym razie w wiekach XV-XVII byli Moszyńscy herbu Nałęcz dowodnie szlachtą cząstkową, której próżno by szukać na urzędach. Za to w wieku XVIII zroblili błyskawiczną karierę i doszli do wielkiego znaczenia, którego zwieńczeniem było udostojnienie rodu Moszyńskich tytułem hrabiowskim w Saksonii (1730). Tak spektakularny awans zawdzięczali naturalnemu pokrewieństwu z domem saskim oraz powiązaniom rodzinym z wpływowym wówczas na dworze Wettynów rodem Ossolińskich. U schyłku I Rzeczypospolitej, Moszyńscy piastowali wiele dostojeństw państwowych. Jan Kanty Moszyński był podskarbim wielkim koronnym (1736), Stanisław kasztelanem radomskim (1756), Leon kasztelanem lubelskim (1766), a Fryderyk Józef Moszyński marszałkiem wielkim koronnym (1793). Moszyńscy herbu Nałęcz wylegitymowali się przed Heroldią Królestwa Polskiego i Heroldią Rosyjską.

Sosnowscy

Sosnowscy są znaną i zasłużoną lubelską rodziną szlachecką, reprezentującą ród heraldyczny Nałęczów na tym terenie oraz w ziemi chełmskiej, która u schyłku I Rzeczypospolitej sięgnęła po godność hetmańską i senatorską. Jednak ich pierwotnej genealogii nie można w sposób jednoznaczny ustalić. Nie można wykluczyć, że pochodzą od Stanisława z Okunina, który pojawił się w prowincji lubelskiej w roku 1425. Jest to jednak tylko luźna hipoteza, ponieważ brak jest źródeł na jej potwierdzenie. Jedyną poszlaką może być terytorium lubelsko-chełmskie, na którym rodzina się pojawiła oraz fakt, że nazwisko Okuniński nie ustabilizowało się na tym terenie w rodzie Nałęczów. Być może Stanisław z Okunina lub jego potomkowie, nabyli w lubelskiem właśnie Sosnowicę albo jej część i od niej przybrali nazwisko Sosnowski. Inną możliwą hipotezą jest ta, że Sosnowscy są młodszą linią Lesieckich, podobnie jak być może Moszyńscy, choć Sosnowica nie leży tak blisko Lesiec jak Moszny¹⁴⁷. Nałęcze z Okunina i Lesiec w XV w. niezaprzeczalnie stanowili jedną rodzinę, czego dowodem jest zapiska sądowa lubelska z roku 1425. W wieku XVII pojawiają się Sosnowscy na urzędach, Andrzej Sosnowski jako skarbnik chełmski (1632-36) oraz Wojciech Sosnowski jako miecznik bracławski (1665-86). Prawdziwie błyskotliwą karierę zrobili jednak Sosnowscy dopiero w wieku XVIII, kiedy to Paweł był kolejno skarbnikiem (1760-65) i wojskim (1765-1770) chełmskim, Kazimierz podczaszym krasnostwskim (1775-78) i stolnikiem chełmskim (1778-79), a Józef Sosnowski marszałkiem sejmu elekcyjnego (1764), wojewodą smoleńskim (1771), wojewodą połockim (1781) i hetmanem polnym litewskim (1775-80). Sosnowscy wylegitymowali się ze szlachectwa przed Heroldią Królestwa Polskiego.¹⁴⁸

Iłowieccy

Protoplastą Iłowieckich w ziemi bełskiej, był pochodzący z Mazowsza Dymitr z Iłowca herbu Nałęcz, wojski płoński (1420)¹⁴⁹, notowany w bełskiem od roku 1429¹⁵⁰. Żył zatem ów Nałęcz w tym samym czasie co Wojciech z Sitna (1420) i Piotr z Lesiec (1425). Był zatem ich rówieśnikiem. Jednakże w genealogii nowodworskiej gałęzi Nałęczów z Okunina i Nowego Dworu, nie udało się, jak dotąd, odnaleźć miejsca dla Dymitra. Może to wynikać albo z tego powodu, iż nie zachowały się źródła, które mogłyby pomóc w oświetleniu kwestii jego pochodzenia, albo Dymitr pochodził z innej linii mazowieckich Nałęczów, najprawdopodniej tej samej, do której można hipotetycznie zaliczyć Grąbczewskich¹⁵¹. Ewentualnie mógł się wywodzić z Dobrogościców mazowieckich¹⁵², choć to mało prawdopodobne z uwagi na odmienną nomenklaturę tej linii Nałęczów. Na pewno był Dymitr z Iłowca mazowieckim Nałęczem, blisko związanym z księciem Siemowitem IV, a gdy ten w roku 1388 objął jako lenno księstwo bełskie, nadał Dymitrowi Iłowiec, najpóźniej w roku 1429, gdyż w tym roku Dymitr został poświadczony jako właściciel beneficjum iłowieckiego. Dymitr z Iłowca zmarł przed rokiem 1468, chyba w roku 1450, bo wówczas dziedziczyli po nim synowie Abraham, Niemierza i Jan. Działem rodzinnym Iłowiec przypadł Abrahamowi, a bracia objęli we władanie inne wsie z klucza iłowieckiego. Jego następcy związali się z ziemią bełską, gdzie zaznaczyli się bardziej na urzędach w XVII i XVIII wieku. Stefan Iłowiecki był komornikiem ziemskim bełskim (1637) i komisarzem do spraw granicy z Węgrami (1647), Jan był wojskim buskim (1701), Antoni skarbnikiem bełskim (1713), a Antoni Józef Iłowiecki podsędkiem bełskim (1730-47).

Skomorowscy

Więź terytorialna Iłowca i Skomorochów, z których wywiedli swe nazwisko Skomorowscy, pozwalałaby na pierwszy rzut oka wiązać te rodziny jako bliskich sobie Nałęczów. Byłaby to oczywiście tylko swobodna hipoteza, ale wydaje się, że nie wytrzymuje ona próby analizy przekazów źródłowych. Skomorochy zostały nadane przez Siemowita IV w roku 1397 pochodzacemu z powiatu grójeckiego Janowi Golianowi wraz z wójtostwem. Goliany w Średniowieczu zamieszkane były przez drobną szlachtę. Nadanie Skomorochów i powiazanie nadania z wójtostwem, przypisuje Jana Goliana raczej do grupy rycerzy określanej jako milites a nie do wyższej grupy nobiles, z której wywodził się wojski płoński Dymitr z Iłowca, protoplasta Iłowieckich. Poza tym, w odróżnieniu od usytuaowania Iłowca i Skomorochów, okolice Płońska i Grójca to dwa odległe rejony Mazowsza. Nie wydaje się zatem, aby Iłowieckich i Skomorowskich, poza wspólną identyfikacją klenodialną, łączyły bliższe więzi krewniacze. Obydwie genealogie nie znajdują także miejsca w kręgu rodzin wywodzących się z Nałęczów nowodworskich. Genealogia Skomorowskich herbu Nałęcz nie rysuje się jednoznacznie, tym bardziej, że do większego znaczenia rodzina doszła dopiero w XVIII wieku, kiedy to Kazimierz Skomorowski był skarbnikiem lubaczowskim (1764-67), Mateusz Golian Skomorowski skarbnikiem horodelskim (1782), a Idzi także skarbnikiem horodelskim w roku 1793. Brak Skomorowskich na urzędach w wiekach XV-XVII potwierdzałby przypuszczenie o drobnoszlacheckiej proweniencji tej rodziny. Skomorowscy, podobnie jak Moszyńscy byliby przykładem, że na przełomie XIV i XV wieków, nie wszyscy Nałęcze wywodzili się z możnowładztwa i szlachty średniej oraz, że w późniejszych wiekach Skomorowscy potrafili osiągnąć znaczący status majątkowy i społeczny w ziemi chełmskiej. Niesiecki wspomina niektórych Skomorowskich z herbem Prus I, co może świadczyć o przejściu części rodziny do tego właśnie clenodium. Skomorowscy legitymowali się ze szlachectwa w guberniach, wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej w latach 1840-44¹⁵³.

Drohiczańscy

Drohiczańscy są gałęzią Nałęczów osiadłą na terytorium chełmsko-bełskim, których gniazdo Drohiczany, można terytorialnie związać ze Skomorachami Skomorowskich oraz Iłowcem Iłowieckich. Te trzy rodziny reprezentowały mazowieckich Nałęczów osiadłych w ziemi bełskiej za panowiania księcia Siemowita IV, ale trudno odnaleźć miedzy nimi bliższe pokrewieństwo. Pierwsi w ziemi bełskiej pojawiają się Skomorowscy (1397), później Iłowieccy (1429), natomiast Drohiczańscy uznawani mogą być ewentualnie za młodszą gałąź Iłowieckich, albo hipotetycznie mogą wywodzić się od Stanisława z Okunina (1425). Przymawiałby za taką hipotezą średnioszlacki status tych rodzin. Jak dotąd nie udało się odnaleźć źródeł pozwalających na powiązanie linii drohiczańskiej z linią Nałęczów z Sitna i Sitańca, co wskazuje na fakt, że linie te oddzieliły się zapewne już wcześniej na Mazowszu. Jeszcze w XVI w. Drohiczańskich znamionuje kanoniczna dla nowodworskich Nałęczów nomenklatura. Dobrogost w roku 1541 uposażył kościół w Dubie, Abraham był starostą chełmskim (1541-45), Sędziwój kasztelanem lubaczowskim (1572-88) i marszałkiem dworu prymasa Uchańskiego. W 1842 i 1856 roku Drohiczańscy, pisani także Drohiczyńskimi, wylegitymowali się ze szlachectwa w guberni podolskiej¹⁵⁴, gdzie jedna z ich gałęzi przyjęła herb Dębno.

Ignacy Sitnicki

Początek